رووداوەكانی هەفتەی پێشوو لە ئەفغانستان لایەنی زۆر لە خۆدەگرێت و شرۆڤەی زوریش هەڵدەگرێت. تەسلیم كردنی دەسەلآت بە تالیبان بەپێی ڕێككەوتنامە لەگەل ئەمریكا بووە. ئەمریكا نەك تەنها دەسەلآتی تەسلیم كرد، بەڵكۆ هەموو چەك و تەقەمەنی وئامێرە قورسەكانی جەنگیشی بە فرۆكە و تانك و تۆپ و مووشەكی قورسەكانیش تەسلیم كرد بە تالیبان، بەلآم نابینین میدیاكانی جیهان هیچ جۆڕێك زەنگێكی مەترسی لەسەر ئەم رووداوانە لێبدەن. تێرامانی زیاتر لە میدیا زەبەلاحەكانی جیهان ئەوەمان پیشان دەدات، كە لە چەند رۆژی رابردوودا تەنها ووێنەكانی فرۆكەخانە دەگۆزانەوە، نەوەك پەلامارەكان تالیبان و هیرشەكانیان بۆ پشكنینی خانووی ئەفغانییەكان و كە گومان لەوە دا نییە كە هەموو ئەوانە بەبێ توندوتیژی وحشیگرانە، ئەشكەنجەدان بەڕێوەناچێت. مەبەست لەم پەردەپۆشكردنەی میدیا زەبلاحەكان بۆ جوانكردنی سیمای قێزەوەندی تالیبان و دوور نییە لە ئایندەیەكی نزیكدا، ئەم پەردەپۆشكردنە، بگۆڕێت بۆ پێا هەڵدان بە تالیبان دا. هەروەها ئەوەی بەدی دەكرێت لە میدیا جیهانیەكانەوە كەمترین راپوۆرت و قسە دەكرێت لەسەر ئەو هەموو تێرۆریستانەی ئازادكران دوای كردنەوەی دەرگای زیندانەكان و ئازادابوونی سەدان و بگرە هەزاران تێرۆریستانی قاعدە و داعش و داعش-خورسان و هەموو تێرۆریستانی گروپەكانی تر.

من لە ووتارێكی پێشوودا باسی ئەوەم كردبوو كە چاوەڕوانی ئەوە لە تالیبان ناكرێت، كە گۆڕانی بنەرەتی بەسەردا هاتبێت و ئەوەی ئەو چاۆرەڕوانیەیی هەبێت یان هەرزكاری سیاسیە و یان خۆڵ دەكات بە چاوی خەڵكی لە جیهاندا.

بەلآم لەم ووتارەدا هەوڵدەدین تەنها تیشك بخەینە سەر بەرژەوندی و هەر یەك لە زیان و دەستكەوتەكان، ئۆمێد و نیگەرانیكانی وولاتە زل هێزەكان و هەروەها و دەوڵەتانی دراوسێ ئەفغانستان لەم گۆرانكاریەدا .

وولاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا: سوودەكانی دەستگرتنی تالیبان لەسەر دەسەلآت بۆ ئەمریكا زۆرن:

1. مەسەرفی سەربازی لە كۆل خۆی دەكاتەوە

2. ژیانی سەربازەكانی خۆی دەپارێزێت.

3. جێگیربوونی تالیبان وەك ڕێكخراوێكی تێرۆریستی لە ئەفغانستان دروست كردنی مەترسییە بۆ سەر هەریەك لە دەوڵەتانی تاجیكستان، توركمەنستان، ئوزبەگەیستان، كە هاۆپەیمانی روسیایی ركابەری ئەمریكن و بەتایبەتی كە لە هەموو ئەو دەوڵەتانەدا گرووپی توندڕەۆ ئیسلامی و تێرۆریستی تێدایە، بۆیە دوور نییە پشێووی بۆ روسیا دروست ببێت.

4. دروستكردنی سەرئیشە بۆ چین و ئۆمێدی ئەمریكا كە هاتنی تالیبان بۆ سەر دەسەلآت هێز و تین ببەخشێت بە ئۆیگۆرەكان.

5. دووری ئەفغانستان لە روی جۆغرافییەوە، مەترسی هاتنی ژمارەیەكی زۆر لە پەنابەر بۆ ئەمریكا دروست ناكات بەڵكو بۆ یەكێتی ئەوروپا.

6. بەواتایەكی تر ناسەقامگیری لەو ناۆچەیە لە بەرژەوەندی ئەمریكا دایە و بەهێنانەوەی تالیبان بۆ سەر دەسەلآت مەترسی بۆ سەر هەموو ركابەركانی ئەمریكا (چین، روسیا و یەكێتی ئەوروپا) دروست دەكات

زیانەكانی ئەمریكا:

1. دروست بوونی مەترسی لە بەهێزبوونی قاعیدە و داعش، بەلآم ئەم زیانە بۆ هەموو ركابەرەكانیشی راستە

2. مەترسییەكانی ئەمریكا لەوەی چین بتوانێت پەیوەندی باش لەگەل تالیبان دروست بكات و “ستراتیجی ڕێگای ئاۆریشمی نۆی” خێرا تر بكات و بەرەوپێشەوە بەرێت

یەكێـی ئەوروپا و بەریتانیا سوودێكی راستەوخۆ لەم گۆڕانكاریە نابینێت، بەدەر لەوەی كە بەناراستەوخۆ كێشە بۆ روسیا و چین دروست دەبێت، كە ئەمانایش وەك وولاتانی ئەندام لە ناتۆ دا بەمە خۆشحاڵ دەبن. بەلآم لە هەڵوێستەكانی ئەم وولآتانەدا، نارەزایەتێكی زۆر بەدی دەكرێت.

1. ئەمریكا ئەم ڕێككەوتننامەیە لەگەل تالیبان و كشانەوەی هێزەكانی بەبێ دانوستاندن و هەماهەنگی لەگەل ئەو وولاتانەدا واژوو كرد و دەستی كرد بە جێبەجێ كردنی. بەمەش سنووری ئەو وولاتانەی نیشاندا و بێدەسەلآتی یەكێتی ئەوروپایی و پێویستیان بە ئەمریكا نیشاندان. لەهەمان گاتدا ئەم تاكڕەویەی ئەمریكا دوور نییە هەڵوێستی ئەوروپا و بەلایەنی كەمەوە هەریەك لە ئەڵمانیا و فەرنسا بەدوای خویدا بهێنێت و مەجبووریان بكات لەدەرەوەی ناتۆ دا هێزێكی تر دروست بكەن، هەر وەك ئەوەی بەر لە سی ساڵ لەمەوبەر باسی لێوەدەكرا

2. یەكێتی ئەوروپا مەترسی زۆری هەیە لە هاتن و كۆچی ملیونان و یان سەدان هەزار كوچبەری ئەفغانی بۆ ئەو وولاتانە و بەتایبەتی چونكە گەیشتنیان بە ئەوروپا زۆر ئاسانترە وەك لە گەیشتنیان بە ئەمریكا لەلایەكەوە ئەم وولآتانە سیاسەتێكی یەكگرتوویان نییە لەم بوارەدا و دوور نییە كێشەكانی ناودەولەتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا دا دروست بكات و هەروەها لە ناۆ خودی هەر یەك لەو دەوڵەتانە دوور نییە دژایەتی بیگانە روو لە زیادبوون بكات و هەروەها هیز و پارتە راستڕەۆ و فاشستەكان ئەو وولآتانە بەهێزتر بكات.

3. خەمەكانی یەگێتی ئەوروپا لەهەمبەر كێشەی پەنابەران وایان لێدەكات كە هەوڵەكانیان چڕ بكەنەوە لە ڕِێگەگرتن لە گەیشتنیان بە ئەوروپا، هەر بۆیە ئەم ترسەیان وا دەكات كە لەلایەك یارمەتیەكانیان بۆ توركیا زیاد تر بكەن بەمەبستی ڕێگەگرتن لە هاتنی پەنابەران بۆ وولآتەكانیان و لەهەمان كاتدا هەول بدەن خۆیان لە تالیبان نزیك بكەنەوە لەلایەك و لەلایەكی ترەوە فشار بخەنەسەر تالیبان بۆ ئەوەی وەك جاران سیاسەت نەكەنن بەلكو نەرمی بنوێن لەبەرامبەر مافی ژنان و كەمایەتییە نەتەوەیی و تائیفیەكان. دوور نییە چاۆپۆشی لە توندڕەوی تالیبانیش بنۆێن بەمەرجێك، تالیبان سنوورەكانی كونترۆل بكات و ڕێگری بكات لە كۆچبەران.

پاكستان

سوودمەندی گەورەی دووهەم لەم گۆڕانكاریە پاكستانە. پاكستان كە هاۆكاریی سەرەكی بوو لە تالیبان لە ساتەوەختی دامەزراندنیەوە و داموو و دەزگاكانی موخابەرات و ئیستخباراتی پاكستان پەیوەندیەكی توند توڵیان هەیە لەگەل تالیبان دا, پاكستان كە لە 20 ساڵی رابردوودا پەناگاییەكی ئەمین بوو بۆ تالیبان. گەرچی پاكستان بێلایەنی خۆی ڕاگەیاندووە لەم رووداوانەی ئەم دووایەدا، بەلآم سوپای ئەفغانستانی داڕماۆ ئاماژەی بە بەشداری پاكستان داوە لەم رروداوانەدا و ووپنە و پیناسی كوژراۆی سەربازی پاكستانیش وەك بەلگە بۆ ئەم رۆڵەی خستووەتە بەردەم میدیاكان.

گەشەكردن و بەهێز بوونی ئەفغانستان وەك دەوڵەت لە سوودی پاكستان دا نییە، هەر بۆیە گەڕانەوەی ئەفغانستان بۆ سەدەكانی ناۆراست بە هاتنەوەی تالیبان بۆ سەر دەسەلات خزمەت بە پاكستان دەگەێنێت. هۆكاری ئەم بابەتەش زیاتر رەگ و ریشەی مێژوویی هەیە. داگیر كردنی بەشێكی زۆر لە هەندستان لە سەردەی 18 دا لەلایەن بەریتانیاوە و لە ئەنجامی فراوانخوازیەكانی روسیا لە سەدەی 19 هەم دا لە ناۆراستی ئاسیا ململانێ لە نیوان بەریتانیا و روسیا قوولتركردەوە. بەریتانیا بەمەبەستی دانانی سنوورێك بۆ روسیا لە نزیكبوونەوە لە هەندستان، كە لە ژێر داگیركاری بەریتانیادا بوو، چاویبرییە ئەمارەتی ئەفغانستان و كەوتە شەرفرۆشتن بەو ئەمارەتە. ئەم ململانێ و شەرفرۆشتنە بۆ ماوەی 100 سال درێژەی كێشا. لە نێوان بەریتانیا و ئەمارەتی ئەفغانستان دا 3 جار جەنگ بەرپا بوو. لە 1838 – 1842 یەكەم جەنك روویدا، كە بەریتانیا نزیك بوو لە دۆڕاندنی جەنگە. جەنگی دووهەم لە 1878 -1880ی نزیكی 3 سالًی خایاند ساتێك بەریتانیا دیسانەوە هەوڵیدا دەستبەسەر ئەفغانستان دا بگرێت و لەدەرئەنجامی ئەم جەنگەدا هیزی سوپای ئەفغانستان زۆر لاواز بوو، بەجۆرێك كە سەربەخۆیی خۆیی لە سیاسیەتی دەرەوە دا لە دەست دا و ئەمارەتی ئەفغانستان بو یە ناۆچەیەكی پارێزراء (محمیە) لەلایەن بەریتانیاوە. ئەوكات ئەمارەتی ئەفغانستان لەلایەن ئەمیر عبدالرحمن خان وە (1880-1901) حوكم دەكرا. بەریتانیا لە ساڵی 1893 ڕێككەوتننامەیەكی بەسەر ئەم ئەمیردا سەپاند و هێلی دوراندیان وەك سنوور لە نێوان ناۆچەكانی ژێر دەسەلاتی بەریتانیا و ئەمارەتی ئەفغانستان دا جێگیر كرد

هێلە سوورەكە لەم نەخشەیە دا هێلی دوراندە

ئەم هێلەی دوراندە ناۆچەیەكی فراوانی ئەفغانستانی خستە ژێر دەستی بەریتانیاوە، كە ئیستا بەشێكە لە پاكستان، هەروەها ئەفغانستانی لە دەریا دابری. زۆرینەی هەرە زۆری دانیشتیوانی ئەم ناۆچەیە پەشتونەكانن، كە لەو كاتەوە وولآتەكەیان بەپێی بەرژەوندیەكانی بەریتانیا دابەشكرا. سێهەم جەنگ لە ساڵی 1919 دا لە نێوان ئەفغانستان و بەریتانیا بەرپا بوو، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمان والله بووە ئەمیر و جەنگی دژ بە بەریتانیا ڕاگەیاند. جەنگە بە ڕێككەوتنامەی راوڵبەندی لە8/8ی هەمان ساڵ دا كوتایی هات. بەریتانیا دانی نا بە سەربەخۆیی ئەفغانستاندا، بەلآم هێلی دوراند وەك خۆی مایەوە. راگەیاندی پاكسستان وەك دەوڵەت لە ساڵی 1947 دا، بە ناۆچەكانی پەشتوونەكانەوە تاكو ئیستا مایەی كێشەیە لە نێوان ئەفغانستان و پاكستان دا. ئەفغانستان ئەم ڕێككەوتنامەیە بە هەڵوەشاوە لەقەڵم دەدات، چونكە ئەو ڕێككەوتننامەیە لە نێوان پاكستان و ئەفغانستان دا واژوو نەكراوە، بەلكۆ لە نێوان بەریتانیا و ئەفغانستان دا.گەرچی پاكستان وولاتێكی زلهێزی ناۆچەكەیە و خاوەن چەكی ئەتۆمییە و تواناكانی لەگەل ئەفغانستاندا بەراورد ناكرێت و گەرچی ئەفغانستان ناتوانێت ئەو ناۆچانە بەزەبر هێز بگێڕێتەوە بۆ خۆیی، بەلام لە بەرژەوەندی پاكستاندایە، كە ئەم بارودۆخە و لاوازیەی ئەفغانستان وەك خۆی بمێنێتەوە و درێژەبكێشێت.بۆیە هاتنەوەی تالیبان بۆ سەر دەسەلآت سوود بە پاكستان دەگەێنێت.

توركیا

گەرچی توركیا سنووری بە ئەفغانستانەوە نییە بەلآم توركیا هەوڵ دەدات سوود وەربگرێت لە ستراتیجیە نوێیەكەی ئەمریكا و كشانەوەی ئەمریكا لە چەند ناۆچەیەك بقۆزێتەوە بۆ جێگتنەوەی ئەمریكا لە ناۆچانەدا جا بە هەڵكردنی گلوپی سەوز بێت بۆی و یان بە لایەنی كەمەوە بە چاۆپۆشی كردن ئەمریكا بێت. توركیا بەم سیاسەتە دەبەستێتی پێگەی خۆی لە جیهاندا بەهیز بكات.

سیاسەتی توركیای ئەردۆگانی دوو ئاراستە لە خۆی دەگرێت

1. بۆ وولاتان و گەلانی ئیسلامی (بەدەر لە گەلی كورد) خۆی وەك فریادرەس و جێگرەوەی دەوڵەتی عوسمانی نیشان بدات و كار بۆ زیندوو كردنەوەی دەكات و خەوەن بەوەوە دەبینێت كە توركیا ببێتە رابەری دەوڵەتە ئیسلامیەكان و ئەردوگان بێتە خەلیفەكەی.

2. بۆ وولآتان و گەلانی تورك زمان وەك پشت و پەنا و رابەری گەلانی تورك زمان.

3. لە هەمان كاتدا بۆ ئەمریكا خۆی وەك هاۆپەیمانی دڵسۆز نیشان دەدات، كە دەتوانێت گرفت و كێشە بۆ سیاسەتی دەرەوەی روسیا دروست بكات وڕێگری بكات لەوەی روسیا پیگەی خۆی لەو ناۆچانەی ئەمریكا لێدەگشێتەوە، بەهێز بكات. هەر بۆیە دەبینین توركیا بەهانای ئازەربایجانەوە دەروات لە جەنگدا دژ بە ئەرمینیا, توركیا هەروەها كشانەوەی ئەمریكا لە سوریا، لیبیا و تارادەیەك لە عیراق و كوردستانی عێراق قۆستوەتەوە بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی. ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە توركیا پشت بەستوو بە ئەندامێتی لە ناتودا ئەم كارانە دەكات و لە هەمانكات وەك ركابەری روسیا دەردەكەوێت. هەوڵەكانی توركیا بۆ مانەوە لە ئەفغانستان ولایەنی كەمەوە بۆ درێژكردنەوەی كونترولكردنی فروكەخانەی كابول دا لە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دایە. هەربۆیە ئەمریكا گلۆپی سەوزی بۆ توركیا هەڵكردووە. هەڵبەتە ئەمە زۆر مەترسیدارە، چونكە لەم ڕێگەیەوە دەتوانێت كونتروڵی هاتوو و چۆ كردنی بكات لە ئەفغنستانەوە بۆ دەرەوە و بە پێچەوانەشەوە. بەمەش دەستی والاتر دەبێت لە نەقل كردنی تێرۆریستەكان و بەكرێگیراونی سەربەخۆی لە ئەفغانستانەوە بۆ ناۆچەكانی تر و بە پێچەوانەشەوە هەر راستە.

ئەوا دەوڵەتانەی سەرەوە باسمان كردن لە یەك بەرە دان. بەرەی دووهەم بەرەی روسیا-چین-ئیرانە گەرچی ئەم بەرەیە خاڵی هاۆبەشیان پێكەوە زۆر نییە، بەلآم یەك خاڵ پێكەوە گرێیداون، ئەویش دژایەتیكردن و یان ململانێیانە لەگەل ئەمریكا دایە.

ئەم بەرەیە بە چاءی گومانەوە سەیری گۆڕانكاریەكەان دەكەن بەلآم بەجۆرێك لە جۆرەكان دەیانەوێت لە ئیستادا خۆیان لەگەل تالیبان بگونجێن و نایانەوێت تووشی دەرگیری ببن لەگەلییدا بەلآم هەریەكەێكیان ئارمانجی تایبەتی خۆیشی هەیە.

روسیا:

هەوڵەكانی بۆ خۆ نزیككردنەوە لە تالیبان زیاتر بۆ بەرگری كردنە لە ناۆچەكانی ژیر هەژموونی خۆی تاكۆ تالیبان دەستوەردان لەو ناۆچانەدا نەكات و تێرۆریستان هەناردنی كۆمارەكانی دۆستی روسیا ڕەوانە نەكاتو پشێووی لەو ناۆچانەدا دروست نەكات

چین

چین بەدەر لەوەی مەبەستێتی كە پەیوەندی باش لەگەل تالیبان دروست بكات تاكۆ هەناردە كردنی تێرۆریستان بو چین دەست پێ نەكات و هانی ئۆیگۆرەكان نەدات، مەشق و ڕاهێنایان پینەكات دژ بە چین، چین ئامادەیە یارمەتی رژێمەكەی تالیبان بدات لە بواری ئابووریەوە و دروستكردنی پەیوەندیەك باش لەگەلیدا، بەمەش سێ نیشان دەپێ كێت، گەر نەخشەكەی بۆ بچێتە سەر:

1. هەم ئومێدی ئەمریكا، (تازە ئەگەر ئەمە نەخشەی ئەمریكا نەبێت) لە دروست كردنی ناكۆكی لە سنووری چین و لە ناۆ چین دا پووچوڵ دەكاتەوە.

2. مەترسییەكان رژێمی تالیبان لەسەر چین كەم دەكاتەوە.

3. بەهۆی ئەوەی ئەفغانستان لە رووی جیوكراقییەوە، سنووری بە چینەوە هەیە، دەتوانێت ببێتە هەڵقەیەكی تەواوكەری گرنك لە نەخشیە “ڕێگای ئاوریشمی نۆی” دا و بەمەش رۆلێكی گەورە ببینێت لە ستراتیجی چین دا. چین هەروەها دەتوانێت سوود لە كانزا سروشتیەكان ئەفغانستان ببینێت. تالیبان گەر سیاسەتی خۆی بگۆڕێت دەتوانێت سوود لە چین وەربگرێت بۆ بنیات نانی ئینفراستراكچەرێكی باش. جەنگی 40 ساڵی رابردوو لە ئەفغانستان زیانی گەورەیی بە ئابوریەكەی گەیاندوە. بۆ هەستانەوە ئابووری ئەفغانستان پێویستی بە دەیان ملیار دولارە. هەر بۆیە ئەفغانستان سوودی زۆر لە سەرمایەگوزاری گەورەی چین وەربگرێت ئەم بارۆدۆخە دەتوانێت ببێتە خاڵی لەیەك نزیكبوونەوە لە نێوان چین و ئەفغانستان. بەمەرجێك تالیبان گۆڕانی بەسەردا هاتبێت، كە من خۆم گومانی زۆرم لەمە هەیە.

ئیران

ئیران كە خۆی بە پاڕێزەری شیعە لەقەڵەم دەدات و رابردووی تالیبان لە دژایەتی كردنی كەمایەتی شیعە لە ئەفغانستان وایكردووە كە ئیران بە گومانەورە تەماشای هاتنەوەی تالیبان بۆ سەر دەسەلآت بكات. بەتایبەتی ئەم كشانەوەیەی ئەمریكا بە ڕێككەوتن لەگەل تالیباندا بەدی هات، هەر بۆیە ئیران هێشتان بە گومانە لە تالیبان. لەهەمان كاتدا ئیران پێشوازی لە كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان دەكات و ئەم كشانەویەیی ئەمریكا بە كەمكردنەوەی فشار لەسەر خۆی دەزانێت. بوونی فاتیمیەكان لە ئەفغانستان، كە ئیران وەك حشد هاۆكارییانی كردووە لە رابروودا، دەتوانێت وە كارتی فشاریش دژ بە تالیبان بەكار بهێنێت. دوور نییە ئیران وەرقەی بوونی 3 ملیون پەنابەری ئەفغانیش لە ئیراندا وەك كارتی فشار دژ بە تالیبان بەكار بهێنێت. هەر بۆیە ئیران لەگەل نیگەرانیەكانی لە تالیبان، بەڵام كشانەوەی ئەمریكا بە قازانجی گەورتر بۆ خۆی دەزانێت.

دەرئەنجام گەلانی ئەفغانستان باجی قورسی بەرژەوەندی سیاسەتی دەولآتانی زلهێز و ناۆچەكە دەدەن، بە هاتنەوەی تێرۆریستان بۆ سەر دەسەلآت تەنها درێژە دەدات بە خۆێن رشتن، وەحشیگەراییەكانی تالیبان، چەوساندنەوەی ژنان و كچان، گێڕانەوەی زیاتری ئەفغانستان بەرەو دۆاوە.