بەشی یەکەمی نوسینەکە:(لەم نوسینەدا هەوڵ ئەدەین تیشک بخەینە سەر چەند قۆناغێکی مێژویی سیاسی عێراق و باشوری کوردستان،کودتای 14ی تمووزی 1958 تا 1968،هاتنە سەر دەسەڵاتی بەعث تا 2003،دوای هەرەسی چەکداری کورد تا 1991،  2003 تا ئێستای بارودۆخی سیاسی و ئابوری هەرێمی بەکرێگیراوی بە قۆنترات دراوی بەبارمتە گیراوی کوردستان).

لە رۆژی 14ی تەمووزی ساڵی1958 کاتێک لە لایەن عبدوالکەریم قاسم و هاوڕێیانی کە کۆمەڵێک ئەفسەری سەربازی وڵاتی پێک دەهێنا،بە کودتایەک شۆڕشی لە دژی حوکمی پاشایەتی بنەماڵەی چەوسێنەری دەسکردی بریتانیاکان لە دوای نزیک بە سی ساڵ حاکمیەت، کۆتایی پێ هێنا.حوکمی وڵاتی لە پاشایەتی دیکتاتۆریە و بۆ کۆماری گۆڕی و یەکمین سەرکردەی سیاسی عەڕەب بوو کە باوەڕی بە پاکتاوی نژادی نەبوو و مافی عەرەبی پێش مافەکانی کوردی نەخست وێرای ئەوەی کە کورد لە سەردمی پاشایەتی مەلیک فەیسل لە یاسادا کورد بە شەعب ناوی هاتوە بەڵام لە حوکمڕانی کۆماری قاسم دا گەلی کورد بە هاووڵاتی دەناسێنێت و بە کردار و بەشداری کردنی کوردەکان لە ناو دەسەڵاتەکەی دا ئەو ڕاستیەی ئەسەلمێنێت.

لە دوای جەنگی دوهەمی جیهانی و دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە لایەن بریتانیاکان، ئەمریکا بە ئارامی لە هەوڵی جێ پێ خۆش کردنی خۆی دا بوو لە ناوچەکە سوتەمەنی ئەو هێژمونگەراییش  بۆ ئەمریکا شەڕی ناسیونالیزمی نەتەوەکان بوو بە تایبەت لە عێراق و ئێران کە هەر دو دەسەڵاتی پاشایەتی لە ژێر فەرمانی بریتانیەکان دا بوو.بە هاتنی قاسم بۆ سەر دەسەڵات لە دوای ساڵێک هەواڵگری ئەمریکا هەوڵی تێرۆرکردنی ئەو کەسایەتیە نیشتمانیەی دا بە هاوکاری ئەندامێکی خۆیان سەدام حسێن، کە هەوڵی تێرۆرکردنە شکستی هێنا و بەبرینداری گرایەوە بۆ سۆریا،کورد لە ژێر ناوی ناسیونالیزم و پارتی ئیشتراکی عێراقیش بە زێهنیەتی شۆڤینیزمی عەرەب  بە هاوکاری ئەمریکا و ساواکی ئێران هەوڵی نائارامی عێراقیان دا تا کودتاکەی ئەحمەد حەسەن بەکر لە دژی عەبدولرەحمان عارف لە ساڵی 1968.چونکە سەقامگیری عێراق و خۆشگەزەرانی هاووڵاتیان، پێشکەوتنەکانی ئەم وڵاتە لە لایەن ساواکەوە بە هەەڕەشەیان بۆ سەر خۆیان دەزانی.

کاتێک قاسم لە ژێر کاریگەری فکری چەپ و کەسایەتیەکی نیشتمانی و ڕۆشنبیر کۆمەڵێک گۆڕانکاری ڕیشەی لە وڵاتدا چێ کردو یاسای چاک سازی دەست پێکرد کە سەرجەم عێراقی بێ جیاوازی دەگرتەوە ،هەندێک له سەرۆک خێلەکان و دەرەبەگانی ناپاکی کورد له سەردانێک دا بۆ بەغدا به مەبەستی دیدار و گفتگۆ لە سەر ئەم چاکسازیە بەڕێکەوتن،تەوەری دانیشتنەکە لەگەڵ قاسم بۆ ئەوە بوو کە داوای لێ بکەن یاسای چاکسازی کە بۆ ئاغا و دەرەبەگەکان گرنگترینی دابەشی ئەرازی (تەقسیم) یان ئیصلاحاتی ئەرزی بوو ئەوان نەگرێتەوە،لە بەرامبەریش ئامادەن هەموو جۆرە خزمەتێکی قاسم بکەن.

مەلا مستەفا بارزانی و هاوڕێیانی کە لە سەر دەمی پێش روخانی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، به دانیشتنی لەگەڵ شای ئێران لە پایتەخی ئەم وڵاتە رەزامەندی وەربگرێت وەکو پەنابەر رووی لە وڵاتی یەکێتی سۆڤیەت بکات،لە دوای  گەیشتنی قاسم بە دەسەڵات ،لە ژێر گوشاری یەکێتی سۆڤیەت بارزانی و هاوڕێیانیان ناردەوە بۆ عێراق، لێبوردنی گشتی بۆ هەموو خەڵک دەرچوو،ئەو کۆمەڵە دەرەبەگ و ئاغایانە کە دژی یاسای چاکسازی قاسم بوون چونکە چیتر نەیان دەتوانی حوکمی زۆرینەی خەڵکی کوردستان بکەن تاکوو زۆرینەی خەڵکی کورد وەکوو کۆیلە بە بارمتەگیراو لە سەرخاکی باب و باپیرانیان کەمینەیەک سەرۆک خێڵ لەسەر ڕەنج و زەحمەت و ماندوبونی ئەوان شاهانە بژین هاوشێوەی ئێستای حوکمی بنەماڵەی حیزبی هەرێم ،سەرئەنجام ئەم هەلەیان قۆستەوە خۆیان خزاندە پاڵ بارزانی و ئەو پیاوەیان هاندا دژی قاسم شەڕی چەکداری دەست پێ بکەن،ئەم شەڕ فرۆشتنەی سەرۆک خێڵەکان بە سەرکردایەتی بارزانی بە قاسم ،ئاژاوەو فیتنە نانەوەی لە وڵات بە هاوکاری (بەعث و ساواکی ئێران و موسادی ئیسرائیل و سیای ئەمریکا) نازناوێکی جوانیان بۆ داتاشی "شۆڕشی ئەیلول" ،کە کۆتایەکەی بە هەرەس هێنانی شەڕی چەکداری کورد بە ڕێکەوتنی عێراق و شای ئێران کۆتایی پێهات(ڕێکەوتنامەی الجزایر1975).

ڕێکەوتننامەی 11ی ئازاری ساڵی 1970 کە به یەکێک لە گرنگترین ڕووداوە مێژووویەکانی عێراق و باکوری عێراق دەکرێت بناسرێت چونکە گۆڕینی دەستوری عێراقی بۆکراوەو لە هەموو سەردەمێک دا ئەتوانرێت کار بەو یاسایە بکرێت لەم رۆژەدا لە سەرتاسەری کوردستان بە هۆی ئەم ڕوداوە مێژوویە جێژن و گۆڤەندیان بۆ گێرا بەو پێیە جێگری سەرۆک کومار و پێنج وەزیر  و پارێزگاری سێ شاری گەورەی کوردستانیش کورد دەبن،لە دوای چوار ساڵ بەردەوام بونی ئەو بارودۆخە سەرئەنجام سەرکردایەتی سیاسی ئەوکاتی کورد بە بیانوی ناکۆکی له نێوان خاڵی جێ بەجێ کردنی کەرکوکدا( قودسی کوردستان) لە شیعارە سواوەکانی ناسیونالیزمی کوردی دا  بە زۆری بۆ شەڕی قەومی تایفی باسی لێوەدەکەن و خەڵکی کوردستانیان کەراندووە،کۆتایی بەم رێکەوتنە هێنا و شەڕی سەربازیان دژی بەغدا ڕاگەیاندەوە،بەڵام گێڕانەوەکانی عیسی پێژمان ئەو بۆچونانە به درۆ ئەخاتەوە خۆی لە بیروەریەکانی دا بە وردی ئاماژە بەو پلانە ئەدات و ئەڵێت من بەر لە 75 پێشنیاری ئەوەم بە شاە کرد کە کوردەکان هان بدەینەوە لە دژی بەغدا شەڕ دەست پێ بکەنەوە  چونکە ئەم بارودۆخە مەترسیە بۆ سەر ئاسایشی ئێران،لە وڵامدا ڕەزا شا ئەڵێت چۆن؟شتی وا نابێت،عێسی پێژمانیش ئەڵێت تۆ کارت نەبێت من خۆم ئەوە هەڵدەسوڕێنم،بەس هەندێک پارەو چەکم پێ بدە من ئەوان بەکار دێنمەوە لە دژی حکومەتەکەیان، لە دوای سەرکەوتنی ئەم پلانە دوای ساڵێک بارزانی لە دێڕێکدا وتی "کار من تمام شد" واتا،تا ئێرەکانە ماموریەتی من بوو  بە یەک دێڕ هەموو کوردی کردە قوربانی و بەر رەحمەتی پۆستاڵی بەعث،بە دە ملیۆن دۆلار دارای ئەوکاتی حیزب تێی قوچاند بۆ ئەمریکا و لشکری 150 هەزار چەکداری هەرەس پێهێنا و وەکوو سینی زێڕ پێشکەشی دڕندەکانی بەعثی کرد،بارزانیش لەو ماوەیەی کە ساواک لە سەرەوە هاوکاری بەناو شۆڕشی دەکرد ولە ژێرەوە فیتنەی ئەیلولی بنکوڵ دەکرد کە لە بنەڕەتدا دا شتێک بە ناوی شۆڕش بونی نەبوو تەنیا بەکارهێنانی کوردەکان بوو لە ژێر چەمکی ناسیونالیزم دژ بە ئاشتەوایی و سەقامگیری عێراق، بۆ خۆش خزمەت کردنی شای ئێران  تێرۆر کردنی سەرکردە سیاسیەکانی رۆژهەڵات و تەرمی شەهید  سلێمان معینیان ڕادەستی ساواک کردبوە بەمەش بارزانیەکان کۆتاییان بە تێکۆشانی رۆژهەڵاتی کوردستانیش هێنا کە دژی حکومەتی تاغوت دەجەنگان،مستەفا زەڵمی له بیرەوەریەکانی دا ئەڵێت ئەوکات بە سەرکردایەتی سیاسی کوردم وت ئێوە جگە لە ئێران هیچ وڵاتێکی تر پشتیوانیتان دەکات؟ واتا گەر زەمەن گۆڕاو ئێران دەستی لە پشتیوانی ئێووە هەڵگرت هیچ پشتیوانی دیکەتان هەیە کە بە ناو شۆڕش هەرەس نەهێنێت، کە پێی دەڵێن بەڵی وڵاتی دیکەش هەن لە سەر پرسی کورد لە سەر هێڵن کە دواتر بە ڕێکەوتنەکە کاری بارزانیش کۆتایی پێ هات و ئەم ڕێکەوتنە دوای پێنج ساڵ لە سەرکەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و هاتنە سەر دەسەڵاتی خومەینی  شەڕی هەشت ساڵەی ئەو دو وڵاتەی لێ دوروست دەبێت کە بە هەزاران کوژراو و ملیۆنها ئینسان قوربانی جەنگی لێکەوتەوە.

لە دوای هێنانی بەعثیەکان بۆ سەر دەسەڵات بە کودتایەک لە لایەن ئەحەمەد حەسەن بەکر و سەدام وەک جێگیرەکەی لە عێراق و زەق کردنەوی ناسیونالیزم لە ناو گەلاندا و شەڕ کردن بە عێراق بۆ ئەوەی خەرجیەکانی وڵات زیاد لە ئەندازە بچێتە سەرێ تاکوو ئامادەی قبوڵ کردنی قەرزی نێودەوڵەتی بێت بە ئامانجی مۆنۆپۆل کردنی ژێر خانی ئابوری، نەوتی عێراق دەست بەسەردا بگرن .شەڕی هەشت ساڵەیان بە سەر ئێراندا سەپاند و بیانوی شەڕەکەش وەرگرتنەوەی بەشێک لەخاکی عێراق بوو لە ئێران کە لە سەر کوردانی باکوری عێراق بە ڕێکەوتننامەی الجزایر سازشی لەسەر کرابوو حکومەتی سەدام ڕێکەوتننامەکەی دڕاند و داوای خاکەکەی لە دەسەڵاتی نوێی ئێران دەکردەوە.لە دوای هەشت ساڵ جەنگ کە عێراق  هیچی بۆ دەربەر نەکرابوو زیانێکی ئابوری زۆریش بە هەر دو وڵات گەیاند بو هەر چەند تا ئەوکاتیش نەوتی ئێران بە بارمتەی کۆمپانیا بیانیەکان بوو چونکە شا پێش ڕۆیشتنی لە دەسەڵات نەوتەکەی پێش فرۆش کردبوو پارەکەشی لە بانکەکانی ئورووپا و ئەمریکا دانابوو،سەرئەنجام لە دوای بە جێهشتنی ئێران  پارەی فرۆشتنی نەوت بۆ ئێران نەگەرایەوە هاوشێوەی زۆر دیکتاتۆری بەکرێگیراوی  دیکە.

بە ئارامی پلانی ئەمریکا بۆ داگیر کردنی وڵاتانی  ناوچەکە سەری دەگرت،سەدام دەوڵەتێکی نەهێنی بوو لە ناو دەوڵەتەکەی ئەحمەد حەسەن بەکەر،برایەکی سەدام کە سەرۆکی دەزگای هەواڵگری بوو،داوای لە سەرۆک کۆمار کرد لە ڕاگەیاندنێک دا دەست لە کار کێشانەوەی پێش بکات و دەسەڵات بە تەواوێ رادەستی سەدام حسێن بکات،سەدام هاتە سەر دەسەڵاتی وڵاتێک کە پێشتر قەرزدار نەبوو،ژێر خانی ئابوری و کەرتی کشت و کاڵ و پیشەسازی بەهێز بوو،بونی کەسێکی گەمژەی دیکتاتۆرێکی وەک سەدام وڵاتی توشی جەنگ و قەرزدار کردن و گەمارۆدان ،داڕمانی ئابوری کرد و لە لایەن جیهانەوە ئەو وڵاتەی مونزەوی کرد و جیهان دەرگاکانی پێوەندی بە سەر عێراق دا داخست،لە راستی دا سەدام نە سەرکردەیەکی سیاسی بوو نە نیشتمانی و نەتەوەی بەڵکو عەرەبێ شۆڤینی ناو حیزبی بەعث  سیخوری سیای ئەمریکا بوو،ئەرکی ئەو پیاوە ئەوە بوو عێراق ئامادە بکات رادەستی ئەمریکا بکات و بیانو بداتە زلهێزەکان،شەڕی ئەو دو وڵاتە دراوسێیە چاوەروان کراو بەرنامەدارێژراو بوو،پێش روخانی حکومەتی شا ،لێی دەپرسن هۆکاری کرینی ئەو هەموو کۆپتێرە چیە لە وڵام دا ئەڵێت جیرانەکەم ئەو هەموو تانکەی بۆچیە؟شای ئێران لە حاڵەتێکدا وڵاتی جێهێشت و شۆڕشیان لە دژی کرد کە سپای ئەو وڵاتە لەو پەڕی بەهێزی و پڕچەک کردن دابوو،لە کۆتایی ساڵەکانی ژیانی سیاسی ئەو پیاوە چووە بەرەی روسیە و پشتی لە ئەمریکا کرد و عێراقیش دوای کودتاکەی ئەحمەد حەسەن بەکر تەواو پڕ چەک کرا تا ئاستێک هەندێک کۆمپانیای بیانی چەکی قەدەغەکراوی کیمیای پێ بفرۆشن.گەراندنەوەی کەسێکی بە رەچەڵەک هێندی پاکستانی شیعی مەزهەبی توندرەو بۆ ئێران کە دەست پەروەردەی ئەمریکیەکان بوو هاوکات لەگەڵ جاسوسێکی ئەمریکیەکان،هەڵگری شەڕێکی تەمام عەیاری دو وڵاتێ دراوسێ بوو کە لە سەدەی بیستەمدا بە درێژترین جەنگ لە دوای شەڕی ڤییتنام پێناسە دەکرێت دو وڵاتی پڕ لە سامانی سروشتی و نەوت وگاز لە رۆژهەڵاتی ناوین لە لایەن دو دەست پەروەردەی ئەمریکا سەرکردایەتی دەکرا بۆ ئەوەی ئارامی و ئاسایشی ناوچەکە تێک بدەن،دامەزراندنی دەوڵەتێکی شیعی مەزەهەب چەندە ئامانجێکی سیاسی لە پشت بوو ئەوەندەش ڕەهەند و پاڵنەرێکی ئابوری لە پشت بوو بۆ ترساندنی وڵاتانی سونە تاکوو بە شیعەی بترسێنن و چەکانیان پێ بفرۆشن و نەوتەکەیان پۆلێن بکەن.

کورتەیەک تا ئێرە،(مێژوو پێمان دەڵێت بارزانی و هاوڕێیانی لە گەرانەوەیان بۆعێراق تا نیوەی دەیەی حەفتاکان شەڕی به وەکالەتی ساواکی ئێران و بەرژەوەندی ئەمریکایان دەکرد دژ بە گەلانی عێراق و بە تایبەتیش گەلی کورد،چونکە ئەوکات سەرکردەی سیاسی و نیشتمانی هەر وڵاتێک لە رۆژهەڵاتی ناوین بۆنی شیوعیەتی لێ هاتبا،ئەمریکا بۆی لە بۆسە دا دەبوو.لە هەشتاکانیش دا بارزانی بە دوروست کردنی قیادەی  موەقەت کە عەبدولرحمان سامی سەرکردایەتی دەکرد شەڕی بە وەکالەتی واواک(ئیتڵاعات)کۆماری ئیسلامی ئێرانیان دەکرد دژ بە گەلی رۆژهەڵاتی کوردستان و شان بە شانی سپای پاسداران ،بست بە بستی خاکی رۆژهەڵاتیان لە پێشمەرگەکانی رۆژهەڵات بۆ ئێران پاکسازی کرد تا کەمپ نشینی و دابەش کردنیان بە سەر چەند بەرەدا)

هەڵگیرسانەوەی شەڕی چەکداری کوردەکانی باکوری عێراق لە دوای نسکۆی 75 لە لایەن ئەمریکاوە ئاراستە دەکرا،لەو ماوەیەی دا کوردەکان گەر بێ دەنگیان هەڵبژاردبا هەگیز توشی کارەسات و ژینوساید نەدەبوون،بەڵام ئەمریکا کوردەکانی بەکار هێنا بۆ ئەوەی هێڵێکی پاراستن بۆ ناوچە کوردیەکان بکشێنن تاکوو دەسەڵاتی سەدام بچوک و لاواز بکەنەوە،بۆ ئەوەش ئەمریکا پێویستی بەوە بوو کارێک بکات ڕای گشتی جیهان بۆ لای خۆی ڕابکێشت ،بۆ ئەم مەبەستەش   ئەنفال و کیمیابارانی هەڵبجە بکاتە سێناریۆیەکی بەهێز دژ بە سەدام.بۆ ئەمەش دەبوو قیادەی کوردەکان سود لە جەنگی ئەو دو وڵاتە وەربگرن تا ئەوەی کە یەکێتی جلەوەی سەربازانی ئێرانی گرتە بەر بۆ لێدانێ گورزی کەمرشکێنی ئابوری و تەقاندنەوەی پاڵاوگەی نەوتی کەرکوک کە سرماییەکی مادی و نیشتمانی باکوری عێراق بو تا ئێستاش هەرێمی کوردستان بە دەست نەبونی پاڵاوگەی ستانداردەوە دەناڵێنێت و لە لایەن ئێرانەوە سوتەمەنی هاوردەی هەرێم دەکرێت.ئەوەش سەدامی ناچار کرد خەڵکی سڤیل بە ئامانج بگرێت و چەکی قەدەغە کراوی کیمیایی لەشاری هەڵبجە لە برواری 16/3/1988 لە دژی کوردەکان بەکار بێنێت و هەزاران قوربانی لێکەوتەوە بە بیانوی بونی هێزەکانی ئێران لە ناو خاکی عێراق ،لێرەدا سەدام کەوتە ئەو داوەی کە بۆیان نابۆوە،لە ئایندەیەکی نزیکدا ناوچەی هێڵی 36 دامەزێنن.

#پرۆسەی داگیر کردنی کویت لە لایەن سەدامەوە....

لە دوای دو ساڵ کوتایی هاتنی شەڕی ئەو دوڵاتە لە دوی ئابی 1990  سەدام جوڵەی بە جەیشی وڵاتەکەی کرد بە ئاراستەی داگیر کردنی کویت و گەراندنەوەی بۆ سەر عێراق وەک شازدەهەمین پارێزگای ئەو وڵاتە،گوایه بیانوی داگیر کردنەش بۆ ئەوە دەگەڕێێتەوە کە ئەم وڵاتە لەگەڵ عەڕەبستان لە بورسەی جیهانی یاری بە نرخی نەوت کردوە دژ به سەدام ،بەڵام هۆکاری ڕاستەقینە ئەوە بوو سەدام قەررێکی زۆری لە سەر بوو،ژێرخانێ ئابوری وڵات تەواو تێک چوو بوو.هەر بۆیە سەدام وەک قەرەبوو کردنەوەی زیانەکانی ‌ئابوری جەنگی هەشت ساڵەو قەرزە کەڵەکە بووەکانی بە هۆی جەنگەوە، بۆ ماوەی پێنج مانگ کویتی داگیر کرد تا سەرئەنجام لە دوای هەڕەشەکانی ئەمریکا و چەند وڵاتێکی عەرەبی بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی دەرکرد و فەرمانی بە سپا کرد بگەڕێنەوە ناو عێراق،سەر رای تەقاندنەوەی سەرجەم کێڵگە نەوتیەکانی ئەو وڵاتە بەڵام خەڵکەکەی ئەنفال نەکرد چونکە عەرەب نابێت ئەنفال بکرێت،هەر چەند ئەمریکا دەوری سەرەکی بینیوە لە هاندانی سەدام بۆ داگیر کردنی کویت چونکە دواجار عێراق به گەرانەوە بۆ  ئەوان،ئەمریکا لە ڕێگای سفارەتی وڵاتەکەی گڵۆپی سەوزی بۆ سەدام هەڵکرد تاکوو کویت داگیر بکات،دەرئەنجامی ئەو داگیرکاری و تاڵانیەش هێرشی چاوەروان نەکراوی ئەمریکیەکان بوو بۆ سەر کاروانی سەربازی عێراق لە کاتی گەرانەوەیان،بەمەش سپای عێراق تەواو تێک شکا و لاواز بوو.

#دامەزراندنی قەوارەی سیاسی هەرێم.....

بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش بە مەبەستی دروست کردنی قەوارەی کوردی لە عێراق، گوشاری ئابوری ، سیاسی لە سەر عێراق و سپایەکی شکست خواردو شەکەت و هیلاک.بۆ ماوەی شەش ساڵ ئەمریکا چاوەڕێی کرد عێراق رەزامەندی خۆی نیشان بدات بۆ وەرگرتنی مەرجەکانی  قەرزەی دەرەکی بەڵام سەدام ملکەچی ئەو بڕیارە نەبوو،شەڕی ناوخۆی کوردیش لە باشور مەسێجێکی ئەمریکا بوو بۆ سەدام وەک دواین دەرفەت بەو دەسەڵاتە گەر ئامادەی قبوڵ کردن بیت پرسی کوردەکان لە بەرژەوەندی تۆدا دەشکێنینەوە دواجار کە سیخوریەکانی ئەمریکا بە نائومێدی بەرەو ئەمریکا گەرانەوە لە ساڵی 2000 لە ژورە داخراو تاریکەکانی نیویۆرک بڕیاری جەنگی یەک لاکەرەوەیان لە دژی دەسەڵاتە دیکتاتۆریەکی سەدام دا بۆ ئەوەی سەربازانی ناتۆ بچنە عێراق تاکوو بکوژن و بکوژرێن کە لە ساڵی 2003 لە کۆشکی سپی خستیانە بواری جێ بە جێ کردنەوە لە ماوەی دو حەفتەدا لە ئەمریکا میدیاکانی گلۆبالیست ڕای گشتی خەڵکی ئەمریکایان رازی کرد بۆ هێرش بردنە سەر ئەو وڵاتە بە بیانوی ئەوەی کە عێراق هەڕەشەیە بۆ سەر بەرژەوەندی و ئەمنیەتی وڵاتەکەیان و خاوەنی چەکی کۆمەڵکوژ و ناوەکیە کە لەدوای پرۆسەی داگیرکاری عێراق لە لایەن ئەمریکا،بۆ ڕای گشتی جیهانی دەرکەوت هیچ چەکێک لەم شێوەیە بونی نەبووەو سەدام بەرنامەی چەکی  ئەتۆمی لە ئارادا نەبووە.گلۆبالیستەکان ئەو هێزانەن لە جیهان کە بۆ ماوەی زیاتر لە دوسەدەیە پشتی پەردە جیهان بەرێووە دەبەن و ڕوادەکانی جیهانی بە ئامانجی بەرژەوەندی خۆیان تەواو دەکەن و تەنانەت هەر ئەوان بوون عبداڵڵە ئوجەلانیان گرتو ڕادەستی تورکیەیان کردەوە چونکە بونی فکری ئاپۆ  (ئاشتی  برایەتی و پێکەوە ژیان) مەترسی بو بۆ سەر پرۆسەی تاڵان کردنی رۆژهەڵاتی ناوین ،ڕێگر بو لە بەردەم سیاسەتی داگیرکاری ئەوان،هەروەها خاوەنی سێ شۆڕشی گەورەی جیهانی و دو جەنگی یەکەم و دوهەمی جیهان و ئامادە کاری بۆ سەرهەڵدانی جەنگی سێهەمیشن.

لە ساڵی 1991 وە شەڕی هێژمونگەرایی بنەماڵەی خۆیان لە باشور دەست پێکرد لەگەڵ YNK و تا کۆتایەکەی کە  لە 31ی ئابی 1996 بە ئەتک کردنی پەرڵمانی کوردستان و هێنانی جەیشی بەعث بۆ سەر هەرێم تا ئەم ساتە بە ئامانجی پرۆژەی تەواو کردنی بەعث حاکمیەت دەکەن و هەر لە گەرانەوەیان لەکەرەج بۆ  هەولێر شەڕی بە وەکالەتی تورکیا دەکەن دژ بە pkk و گەلی کورد لە باکوری کوردستان تا ئەو جێگەیی کە بارزانی کوڕ لە ساڵی 2004 بە رۆژنامەی حریەتی زمانحاڵی تورکیە دەڵێت تا ئێستا سێ هەزار پێشمەرگەم(چەکداری پارتی) لە دژی pkk بۆ تورکیا بە کوشت داوە،چەندی دیکەش بەکوشت بدەم تا ئەردۆغان بڕوام پێ بکات؟

لە 2011 بەم لاوە لەگەڵ سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و دواتر  لە سوریا دژ بە کوردانی رۆژئاوا شەڕی بە وەکالەتی تورکیەیان کرد ودوروست کردنی هێزی بەکرێگیراوی رۆژ هاوشێوەی قیادە موەقەتی هەشتاکان بە ئامانجی تێکدانی شۆڕش و سەرهەڵدانی گەلی کورد لە رۆژئاوا گۆاستنەوەی ئەزمونی شکست خواردوی باشور بۆ رۆژئاوا فیفتی بە  فیفتیەکەی خۆیان.

لە 2017ش بە ئەنجامدانی ڕێفراندۆمی گاڵتەجاریەکی باشور و کە هەوڵێکی میتی تورک وبارزانی بوو بۆ لاواز کردنی پێگەی هەرێم لە ناو عێراق و لەسەر ئاستی هەرێمی و جیهانی کە دواتر ئەنجامەکەمان بینیوە بارزانی داوای دانیشتن لە گەڵ عێراق دەکات بە مەبەستی ئاسایی کردنەوەی پێوەندیەکانیان کە ساڵ لەدوای ساڵ بەرەو ئاراستەیەکی خراپیان بردوە.

بەسی دوهەمی نوسینەکە تایبەتە بە( هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێم و مەترسیەکانی قەرزی دەرەکی هەرێم و عێراق و ڕێژەی بێکاری و هەژاری و برسێتی و توند و تیژی وئەنجام دانی تاوان ،کاریگەری لە سەر دارایی و ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی ،کەرتی تەندروسی ،کشت وکاڵ و پەروەردە و موچە و بودجەی نیشتیمانی).

پێشەوا حەیاک (مانی پەپولە)-دانکیخ،فەرەنسا