ووشەی فەلسەفە و نوسین و لێکوڵینەوە و بەرتوکی تایبەت بە فەلسەفە  بۆتە خولیای  نوسەران. زۆر لە  نوسین و دوان و بابەتەکانی ناو پەیج و ماڵپەرەکان لە بازنەی  فەلسەفە و تیۆریە فەلسەفیەکاندا دەخولێنەوە.  زۆر لە نوسینەکان دوبارە و چەندبارە تیوری و وتەی فەیلەسوفەکان نمایش دەکەن.

جێگای نکۆڵی نیە کە فەلسەفە گۆرانکارییەکی بنەرەتی  لە  وڵاتانی پێشکەوتوخوازو دیموکراسی هێناوەتە دی، ئەوەش دوا ئەنجامی توێژینەوە و کرداری ئەو فەیلەسوفانە بووە کە پێشرەوی گۆڕانخوازی و پێشکەوتنخوازی بوون.

بەڵام ئایا سەرەرای بایەخێکی زۆر بە نوسینی بابەتی تایبەت بە  فەلسەفە، بۆچی رۆژ بە دوای رۆژ هەندێك لە وڵاتان لەبری گەیشتن پێشکەوتن و دیموکراسی و دادپەروەری، بە پێچەوانەوە لە هەموو بوارەکاندا بەرەو دواکەوتن و خراپتر و خراپتر  دەچێت؟ ئەم پرسیارە وەڵامی زۆر هەڵدەگرێت، بەڵام لەم باسەدا تیشک دەخەینە سەر ئەوەی ئایا ئەو وتارە فەلسەفیانە هاوتەریبن لەگەڵ واقعی ژیانی کۆمەڵگایانە یاخود ڕاست دەنوسرێت و دەگەیەنرێت بە تاکەکانی کۆمەڵگاکان؟ ئایا بۆچی سەرەرای ئەم هەموو باسە فەلسەفییە هیچ گۆرانکارییەکی لەبەرچاو ڕوو نادات لە کۆمەڵگاکان و کۆمەڵگاکەی ئێمە و سیستەمی بێسیستەمی هەرێمەکەمان؟

وەکو دەسپێک بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە لە سەرەتادا شێوازی خۆێندنی بەشی  فەلسەفە لە کۆلێژەکان دەدوێم وەکو نمونەیەك بەو مەبەستەی تێڕوانینێکی سەرەتایی بخەمە ڕوو.  هەروەها  ڕێنماییەکی گشتی سەبارەت بەوەی چۆن دەکرێت فەلسەفە بەکاربهێنین کە  سودمەند بێت لە خزمەتی کۆمەڵگا.  لە هەمان کاتدا شێوازی گونجاو لە نوسینی وتاری فەلسەفی بە چ میتۆدێکی ڕاست بتوانێت کاریگەربێت و بەکاربێت لە پراکتیکدا.

دەرچوی بەشی فەلسەفە لە زانکو باڵاکانی فەلسەفە بەم شێوازەیە؛ پاش خۆێندنی ماستەر لە یەکێك لە بوارەکانی فەلسەفە زانیاریەکی کەم تا زۆر سنوردار دەدات بە خوێنەر. بۆ بەدەستهێنانی پسپۆری لە بوارێکی دیاریکراوی فەلسەفە پیویستە لە ڕێگای دکتۆراوە بهێنەرێتە دی .  لە زانکۆ باڵاکاندا ناکرێت خوێندنی دکتۆرا پاش بەدەستهێنانی تەنها یەك ماستەر پەسەند بکرێت. بۆ نمونە لە زانکوی ئۆکسفورد، یاخود زانکۆی لۆفن لە بەلجیکا بەشی فەلسەفە کە ٢٤ هەمین پلەی هەیە لەسەر ئاستی جیهان، پێویستە  ئەم مەرجانە لە قوتابی کاندیتدا هەبێت؛ بەدەستهێنانی بڕوانامەی دوو ماستەر، یەکێکیان بە پلەی لە سەدا٨٠ کەمتر نەبێت. پاشان لەسەر قوتابی پێویستە ئەوە پێشان بدات  کە ئەو لێتوێژینەوەیەی ئەنجامی دەدات بابەتێکی  نویە و  سودێکی دیاریکراوی هەیە بۆ کۆمەڵگا و بەو ئامانجەیە گۆرانکارییەک بهێنێتە دی لە بازنەی دەوڵەت و کۆمەڵگادا؛ ئیتر لەبواری سیاسی ، ئەخلاقی، زانستی، پەروەردە، ئاێین، تەندروستی ...هتد. ئەوانەی کە ماستەر یاخود دکتورا بەدەست دەهێنن لە فەلسەفەدا دەتوانن ئەو زانستەی کە بە میتودێکی دروست فێربوون بیکەنە پراکتێک و گاریگەری لەسەر  سیستەمی دەوڵەت  هەبێت، بۆنمونە لە دەزگا و ئۆرگانە جیاوازەکانی دەوڵەت و دەرەوەی دەوڵەت.

نوسینی بابەتەکانی فەلسەفی کە تەنها دوبارەکردنەوەی وتەی فەیلەسوفەکان بێت ناکرێت وەکو ووتاری فەلسەفی تێبڕواندرێت. ئەو جۆرە نوسینانە ناکرێت یەکسان بێت  لەگەڵ ناوەروک و ئامانجی فەلسەفە. ئەمە  جۆرێکە لە ووتنەوە و بە توتیکردنی فەلسەفە.  کاتێك خوێنەر وتارێکی  لەوجۆرەی ئەرستو یاخود ئەفلاتۆن دەخۆێنێتەوە دەچێتە چوارچێوەی خوێندنەوەی بەشێك لە مێژوی بیر و فەلسەفەی ئەو فەیلەسوفانە، بەکورتی خوێندنەوەی مێژوی بیری فەلسەفیان، ئەمەش مەخابن بۆتە جۆرێك لە نەریتی ووتار نوسینی بەناو فەلسەفە. ئەمەش یەکێکە لە خاڵە لاوازەکان کە هۆکارە بۆ ئەوەی کە لە کۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتیەکاندا فەلسەفە هیچ جۆرە گەشەیەکی لەبەرچاو بەخۆوە نەبینێت.

چۆن فەلسەفە دەتوانێت کاریگەربێت؟ کەسانی شارەزا لەبواری فەلسەفە دیارن، ئەوەش لەشێوازی بیرکردنەوە و نوسینیان، جێ پەنجەیان دیارە و کاریگەری ڕاستەقینەیان لەسەر کۆمەڵگا هەیە. مەرج نییە شارەزا لەبواری فەلسەفە هەمیشە تیوری یاخود ناوی فەیلەسوف یاخود وشەی فەلسەفە بەکاربهێنێت، ئەم شارەزایە خۆی لەبیردا دەوڵەمەندە لە ڕێگای تیۆریە فەلسەفیەکانەوە، کە لە بیریدا ڕوواوە.  پاشان لەسەر بنەمای زانیاریە فەلسەفیەکانی پێش خۆی وەك درەختێك لق و پۆپی بۆ دروست دەکات درەختێك کە خاوەندی رەگێکی بەهێزە و دەکرێت لق و چڵی نوێێ لێ ببێتەوە، بێگومان ئەوەش پەیوەستە بە و دەوروبەر و کۆمەڵگایەی کە پێویستی بە چ جۆرێك لە بەرهەمی ئەو درەختە هەیە. بۆ نمونە  لە سەردەمی کێشەی قوڵی چینایەتی و چەوساندنەوەی کرێکاران لە ئەوروپا کارڵ مارکس ئەو ڕۆڵە دیاریکراوەی بینی و لەسەر بنەمای درەختی فەلسەفەی هێگڵ و فۆیرباخ  چەندین لق و پەلی جیاوازی دروستکرد و بەرهەمی ئەوەش چەندین ڕاپەڕيین و شۆڕشی کرێکاران و چینە چەوساوەکانی کۆمەڵگا بو. هەروەها  هانا ئارند؛ بە هەمان شێوە لەسەر بنەمای فەلسەفە کلاسیکیەکان و گونجاندنی لەگەڵ واقعی کۆمەلگاو سیستەمدا توانی تێزە فەلسەفیەکانی  بخاتە  ناو سیستەمەوە. بەو شێوازە ئەو دو فەیلەسوفە توانیان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان لەسەر سیستەمی دەوڵەت و کۆمەڵگا  هەبێت لە ڕێگای تیێوری و تێزەکانیانەوە.

هانا ئارنت کاریگەریگەری لەبەرچاوی لەوەوە سەریهەڵدەدا کە چەختی دەکردە سەر کێشە واقیعیەکانی ناو کۆمەڵگاکەی، لە نمونەی  کەیسی ئایشمان ، ئەگەرچی هانا ئارنت ئەوەی ڕەت دەکردەوە  کە ناوی بنێن فەیلەسوف. ئارنت زیاتر بایەخی بۆ بابەتی سیاسی هەبوو کە مۆرکی  فەلسەفی پێدەدان، بەو مەبەستەی بە کرداری لە ڕێگای سیاسەتەوە بتوانێت فەلسەفە بخاتە کار و کاریگەریەوە لە مەیدانی ژیانی کۆمەڵگادا. هاوتەریب لەگەڵ ئارنت، ئەمرۆ مارتا نوسباوم  یەکێکە لەو کەسە دیارانەی کە  تێۆریە فەلسەفیەکانی لە واقعى ژیانداو بەتایبەت لە بواری دادپەروەری و مۆراڵدا زۆر بەکاردەهێنرێت و ڕەنگدانەوەی واقعی کۆمەڵگایە . نوسباوم لەسەرەتادا ڕەخنەکانی ئاراستەی خۆی دەکرد  پاشان لە باوکی، نەک تەنها بە تیۆری بەڵکو بە کرداریش هەڵوێستی لەبەرامبەر باوکی وەرگرت و لێی دورکەوتەوە  بەوهۆیەی باوکی  کەسێکی نەژادپەرست بوو. وەک پەرچەکردار چووە سەر ئایینی جوو. نوسباوم وەک پرۆفیسۆری ئەخلاق و یاسا داوای دادپەروەری جیهانی دەکات، هەمىشە بایەخی هەیە بۆ ژیانی هەژاران و  کۆمەڵگای هندی وەک نمونە دەخاتە ڕو. تەنانەت نمونەکانی ژیانی منداڵان و ژنانی هندی لەکاتی وانەوتنەوە و نوسینەکانی وەک نمونەیەکی زیندو بەکاردەهێنێت. هەمیشە ڕووی رەخنەی دەکاتە دەسەڵات و حکومەت و سیستەمەکان و لەو باوەرەدایە کە ئەوە سیستەمە زەمینە سازی بۆ مرۆڤ و ژیان و ئایندەی چۆن بێت. تیۆریەکانی نوسباوم بە شێوەیەکی فراوان لە بوارەکانی  فەرمانبەری  سیاسی و چالاکیەکانی رێکخراوە مرۆییەکان بەکاردەهێنرێت.

گرنگی فەلسەفە لەوەدایە کە بتوانێت بەشێوازێکی رەخنەگەرایی قوڵ و بەشێوازێکی بەردەوام گۆرانکاری لە  ژیان و گوزەرانی مرۆڤەکان دروستبکات. بێگومان مەرج نییە ئەم گۆرانکاریە تەنها لەوکەسانەوە بێت کە شارەزای بواری فەلسەفەن. هەر مرۆڤێک خزمەتی مرۆڤایەتی بکات بەشێوەیەکی پرنسیپیانە و بێ لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی ماتەری و مەعنەوی خودی خۆی، دەچێتە قاڵب و ئامانجی ناوەرۆکی فەلسەفەوە. فەلسەفە وەرزش کردن و بەهێزکردنی فکرو هۆشە، کە لەو ڕێگایەوە مرۆڤ بتوانێت بەرەو کرانەوە و ڕەخنەگەرایی بروات و  دژ بە ناڕاستی و نادادپەروەری بوەستێتەوە.  ئەمەش دوائەنجام مرۆڤی هۆشیار خولیا دەکات بەو مامەڵەیە و دەیکاتە  ریتمێکی رۆژانەی هەڵسوکەوتی و لەسەری بەردەوام دەبێت. بۆ نمونە کەسێک رۆژانە جادەکان پاک و خاوێن بکاتەوە بە دڵ و گیان بەبێ فرت و فێل، حەز بکات شارەکەی بە جوانی و خاوێن بمێنێتەوە دەچێتە قاڵبی کارو ئامانجی فەیلەسوفەوە، ئەگەرچی لە لایەن بەشێك لە ئەندامانی کۆمەڵگاکەیەوە وەکو کەسێکی نزم و بێتوانا تێیبڕواندرێت، بەڵام لە واقیعدا  دەتوانین ناوی بنێن هەڵگری فەلسفەی پاقژی. فەیلەسوفێک دەتوانێت زۆر تێوری و شیکردنەوەی لەسەر بنوسێت ، ئەو پاکەرەوەیەش لەلایەن خۆیەوە دەتوانێت بە سادەیی کرداری ببێتە نمونەیەك بۆ ئەو فەیلەسوفە . ئەم مامەڵەیە دەکەوێتە ویست و خواستی فەلسەفە کە بایەخ و نرخ بۆ هەموو کردارو هەنگاوی مرۆڤایەتی دادەنێت. ئەو مرۆڤەی کە جادەکان بە دڵ و گیان پاک دەکاتەوە بۆ خۆشبەختی و ئاسودەیی مرۆڤەکان، بەشێکە لەو ئامانجە فەلسەفیانە . هەر بۆیە کە باس لەوە دەکرێت کە  هەندێك کەس بەکردار فەیلەسوفە ئەنجامی ئەوەیە کە مامەڵەی ڕاست و دروست پراکتیك دەکات بۆ خۆشبەختی مرۆڤەکان لە کاتێکدا لە هیچ بواری فەلسەفە و تیۆریە فەلسەفیەکان  بەئاگا نیە. کرداری پاکەرەوەکی ئاوا زۆر لە نوسین و ووتاری  ئەو نوسەرانە بە نرخ و بەها ترە کە تەنها وتاری فەلسەفی دەنوسن بۆ خۆ دەرخستن و بێ کردار و دور لە ژیانی کۆمەڵگاکەیان و دور لە ئامانج و ڕێکار پێشاندان بۆ نەهێشتنی نەهامەتیەکانیان  .  نوسینی وتاری فەلسەفی دور لە ژیانی واقیع و ڕیالیستی کۆمەڵگا هیچ گورانکارییەک ناهێنێتە دی و  تەنها و تەنها نوسینێکی بێ بەرهەم دەبێت.