ئایا ئەشێ خەڵک تەنها ( هێزی کوێرانەی دەستی مێژوو بێت ؟)

- پەرتبوون ؛

سیاسەت شوناسی فرەیی و جیاوازی و وەستانەوەیە ، بە مانایەی گرێبەستی یەکەی بواری سیاسی کۆمەڵیە ، ئاماژەی ئەو دەربڕینەگشتی و هاوبەشەی نێوان هەمو هاوڵاتیان و نێوان هەمو گروپ و پێکهاتە کۆمەڵایەتیەکانە.

       چارەنوسی هەر دەسەڵاتێکی ستەمگەر کە یەکەی بواری سیاسی کۆمەڵ و رایەڵەکانی بەیەکەوەبەستنی دەروخێنێ ، ئەوەخۆیشی دەروخێ .   هەر دەسەڵاتیێکی سیاسی کە بونی بەرهەڵستکار  رەتبکاتەوە ، ئەوا خۆی رەتدەکاتەوە وخەسڵەتی  وەک « دەسەڵات سیاسی » لەدەست دەدات.

دەوڵەتیش ناتوانێ کۆمەڵگە رەتبکاتەوە ، چونکە رەتکردنەوەی کۆمەڵگە رەتکردنەوەی خۆیەتی ، دەوڵەتی ستەمکار هەمو شتێکە تەنها دەوڵەتی سیاسی نیە ، دەسەڵاتی ستەمکاریش هەمو شتێکە تەنها دەسەڵاتی سیاسی نیە .

گرتنەبەری رێرەوی  سیاسەتی داخراو ،  گوتاری داخراو و نائەقڵانی بەرهەم دێنێت ، گوتارێک کە دوور دەکەوێتەوە لە لۆژیک و مەعقولیەت و دەبێتە بەشێک لە لایەنگری یەکێ جیاوازیەکان لە ( راستگۆیی تەواو  و درۆی تەواو  ،ولائی تەواو و دژایەتی تەواو ، قبوڵکردنی تەواوەتی و رەتکردنەوەی تەواو ، یالەگەڵمی یا دوژمن ، یاسپی یا رەش  ..) ئەمە وادەکات هیچ بوار و ماوەیەک بۆ بژاردەی تر نەهێڵێتەوە ، کە بوونی بژاردەی تر یەکێکە لە دیارترین شێوەکانی ئازادی .

دەسەڵاتی سەرکوتکەر ، گەل و گۆمەڵگەی گەیاندۆتە دووڕیانێک ؛ یا چاکسازی ریشەیی  یا کارەساتی گەورە ، یا دیموکراسی یا وەحشیەت و ناشارستانی ، یا رزگارکردنی کۆمەڵگە یا نقومکردنی هەموان ، یا سیاسەت یا شەڕ (١).

ئەو گوتارە داخراوانە هەر وا ناروانێتە شەڕ کە درێژکراوەی سیاسەتە بەتەنها ،  بەڵکو وا سەیری سیاسەت دەکات کە بنەمای وەک ( لایەنگیری و دژایەتی ) تەحەکومی پێوەدەکات ، دەسەڵات بەو چاوەوە نەیارەکانی دەبینێت کە دوژمنن ، وەپێوستە بواریان پێ نەدرێ و لەبار ببرێن .

نەیارەکان لای دەسەڵات هیچ جێگایەکیان نیە جگە لە زیندان یا گۆڕ یا دوورخستنەوە  ، هەندێ جار یش دەگاتە ئەو رادەیەی کەبڵێ ؛ هەمو ئەوانەی وڵائیان بۆ دەسەڵات نیە دوژمنی چاوەڕوانکراون .

بەرهەڵستکارەکانیش جگە لە شەڕ هیچ شتێکی تر لەدەسەڵاتدا نابینن و خواستیانە بیبڕنەوە ، گوتاری هەردوکیان  گوتارێکی دوانەیە ، یەکتر رەتکردنەوەی تەواو و لەرووی بابەتیەوە یەکتری تەواو دەکەن بۆ هێشتنەوەی بارودۆخەکە وەک خۆی ، ئەو وتەیەی کەئەڵێ سیستەمەکە هەموی باشە ، وەک ئەو وتەیەیە کە ئەڵێ سیستەمەکە هەموی خراپە .

گرفتی گەورەی ئەو دوو گوتارە دژە ئەوەیە  کە توانای نزیک بونەوە و گفتۆگۆیان لەنێواندا نیە ، چونکە هەریەکە لەسەرێکی دژدا وەستاوە و خاوەنی ئەوەی کەپێی وایە سیستەمەکەیان سەرکەوتوە و پێویستی بەهیچ چاکسازیەک نیە ، وەئەوانەی بەرهەڵستکاریشن لایان وایە کە سیستەمی دەسەڵات شتێکی تیانەماوە بۆ چاکسازی بشێ !

هەردوولا نقومی رەهایی رووت بونەتەوە و ئەویان لەگەڵ رەهایی تەواوی سەرکەوتنی سیستەمەکەیە و ئەوانی تر لەگەڵ رەهایی تەواوی رەتکردنەوەی کۆی سیستەمەکەیە ، کە هەردووک گوتارەکە گوتاری خراپ و داخراو و رەتکردنەوەی تەواوی بەرامبەرە کە کاریگەری خراپی لەسەر چاکسازی دیموکراسی هەیە و بواری سیاسی کۆمەڵی وێران دەکات و رووبەر و سنوری لێکگەیشتن و گفتوگۆ ناهێڵێت و پانتایی بۆ بژاردەکانی تر رەتدەکاتەوە ،

بێ بوونی بژاردەی تر مانایەک نامێنێتەوە بۆ ئازادی ، بێ ئازادیش ژیان دروست ناکرێ ، نەبونی ئازادی واتە کوشتنی ئیرادەی تاک ، مەترسیدارترین هۆکارێک لەسەر دنیای ئێمە لەباربردنی ئیرادەی مرۆڤە ، کەمرۆڤ ئیرادەی زەوتکرا هیچ داهێنان و پێشکەوتن و نوێگەریەکی بۆ ژیان لادروست نابێ و دەبێتە کارەکتەرێکی بێ ئیرادە و بێ جوڵە لەناو بازنە گەورەکەی ماشێنی نەریتپارێزی و پرۆسەی نائەقڵانیدا .

هێزە بەرهەڵستکارەکان دەبێ خوێندنەوەی ورد و تێگەیشتنێکی بابەتیان سەبارەت بە پەیوەندی و یەکێتی نێوان دژەکان هەبێت و دنیابینیەکی ئەقڵانی و روونیان سەبارەت بە دەسەڵاتی سیاسی و لێکەوتەکانی هەبێ و کاربە ئەقڵیەتی دەزگایی و دامەزراوەیی بکات و دوور بکەوێتەوە لەئەقڵیەتی هەرەمی و گروپبەندی ، ئەگینا پەرتبوون و نایەکگرتوی گوتار و کار سەراپای ئامانج و دوارۆژی جوڵانەوەی بەرهەڵستکاری وتەواوی کۆمەڵگە دەخاتە ناو بەرەیەکی پڕ وێرانەی مەترسیداری گەورەوە .

- ترس لە حەشامەت ؛

چەواشەگۆیی لۆژیکی ( پەنا بردن بۆ زۆرینە یا حەشامەت)

بیرمەندی گەلەکەمان د. شاهۆ سەعید لە گفتوگۆیەکدا دەربارەی بیرکردنەوەی رەخنەیی ئەڵێ ؛( نەریتێکی خراپی ئەقڵی مرۆیی « ئیگۆ سەنتریزم » ە (خود - نێوەندی )؛ کەدیارترین کۆسپی سایکۆلۆژییە کە توانای بیرکردنەوەی رەخنەیی لاواز دەکات یا بەتەواوی لەناوی دەبات .

      ئیگۆ سەنتریزم ؛ ئەوکاتەیە کە مرۆڤ خۆی لێ دەبێتە چەقی گەردون وگۆشەنیگای خۆی لێ دەبێتە دروسترین و رەواترین گۆشەنیگا )

هەروەها لە تەوەرێکی تردا ئەڵێ ؛( چەواشەگۆیی لۆژیکی یا پەنابردنە بەرزۆرینە یا حەشامەت ) ئەوانەی ئەم جۆرە لە فۆڵەسی ( هەڵە ، ناهەقی ) پەیڕەو دەکەن و پێیان وایە هەمیشە زۆرینە لەسەر هەقە ، یان قەناعەتیان وایە یاخیبوون لە زۆرینە مرۆڤی بیرکەرەوە توشی گۆشەگیری دەکات وکاریگەری خراپی لەسەر پێگەی کۆمەڵایەتی دروست دەکات ، بۆیە دەبینین زۆربەی ئەوانەی کەخۆیان وەک نەیاری دەسەڵات نمایش دەکەن لەسەنگەری حەشامەتی خەڵکدا خۆیان دەبیننەوە ، بەڵام لەراستیدا ترس لەحەشامەت هیچی کەمتر نیە لەترس لە دەسەڵات .

مەراییکردن بۆ حەشامەت وەک مەراییکردن بۆ دەسەڵات مەتریسدارە .)

سەفسەتەی سیاسی و چەواشەگۆیی میللی دوو دیوی یەک نەخۆشین کەدەبنە کۆسپ لەبەردەم بیرکردنەوەی رەخنەییدا ، ئەگەر مرۆڤ نێرەر ی گوتاری چەواشەکاری بێت یا وەرگرێکی (پاسیف ) هیچ نەکردو یا ناچالاکی گوتارەکەش بێت لەهەردوو  بارەکەدا دەبێتە فەرمانبەرێکی ماشێنی سیاسی یا کۆمەڵایەتی .

هەمو بیرکردنەوەیەک زادەی هەلومەرجی کۆمەڵایەتی و ئابووریە و قابیلی گۆڕانە ، بیرکردنەوەی رەخنەیی فێرمان دەکات بەئاسانی فریو نەخۆین لەئاست بانگەواز و تەڵەکانی دەسەڵاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئایدیۆلۆژیدا ، تانەچینە ژێر باری ململانێیەک کە بژاردەی خۆمان نیە و نەکەوینە تەونی شەڕێکەوە کەتەنها رۆڵی سوتەمەنی یان کۆمبارسی بێکار بگێرین ، بەڵام هاوکات دیدێکی گەردونیمان دەداتێ تا دابەشبونی تر و جیاوازی تر ببینین .         کاتێک چاویلکەی رەخنە لەچاو دەکەین هەندێ جیاوازی لەنێو واقیعدا دەبینین کەپێشتر بێ ئاگابووین لێیان و لەبەرامبەردا هەندێ جیاوازی دەپۆکێنەوە یان کاڵدەبنەوە کە پێشتر بە جیاوازی جەوهەری و قوڵ بینیومانن ، هەمو رەوتە فاشیست و دەسەڵاتگەرەکان کار لەسەر زەقکردنەوەی هەندێک جیاوازی و سڕینەوەی هەندێکی تر دەکەن ، لەهەردوو حاڵەتەکەدا پەنا بۆ چەواشەگۆیی لۆژیکی و جوڵاندنی غەریزەی گوێڕایەڵی دەستە جەمعی دەکەن.

کەسێک رەخنەییانە بیربکاتەوە ناچێتە ململا نێیەکەوە کەبکەرەکانی پاسەوانی شوناسی خێڵ و ئیتنی ومەزهەبی و ئایدیۆلۆژیەکان بن .

«کارل مارکس »لە (الثانی عشر من برومیر لویس بونابرت ) دا ئەڵێ ؛ نەریتگەری هەمو نەوە مردوەکان وەک قورسای شاخەکانی ئەلبە لەسەر دەماغی زیندوەکان .

داب و نەریتێک کە پیرۆز و وەک بەهایەکی باڵای کۆمەڵایەتی و زۆرجاریش بوە بەبەشێک لەکلتور و سەراپای گەلێک یا کۆمەڵگەیەک پەیڕەوی لێ دەکات و کراوە بەشتێکی باو و رەوایی خۆی وەرگرتوە بەبێ ئەوەی بتوانرێ و یا لەناو هەناوی ئەو کۆمەڵگەیەدا وەک هەر بابەت و چەمک و تێزێکی تر بخرێتە ژێر چاوی رەخنەی زانستی و بابەتیانە و دوور لە پیرۆزی و نەریتپارێزی لێی بکۆڵرێتەوە .

بیرکردنەوەی رەخنەیی فێری ئەوەمان ئەمان ئەکات کە بواری بیرکردنەوە و لێکۆڵینەوەی ورد و بێ لایەن و زانستی و ئەکادیمی و بابەتیمان دەکات دوور لە گرنگی و پیرۆزی و رەوایەتی جەماوەری و ئەقڵی رووت ، هەر تەنها لەسەر پەڕاوە پیرۆزکراو و بابەتە ئاینی و ئەفسانەو چیرۆک ومێژووی ئاینەکان نا بەتەنها ، بەڵکو لەسەر هەمو چەمک و تیورو ئاراستەو بۆچون و سیستەمێکی سیاسی و حوکمرانی و بابەتە فەلسەفی و بیروباوەڕ و تەنانەت چەمک و تێگەیشتنە باوەکانی مێژووی نوێ و هاوچەرخ ، هەر ئەم هۆکارەشە کە چەندین فەیلەسوف و نوسەری بەناوبانگ دوودڵی و مەترسی خۆیان سەبارەت بەو بۆچونە نەشاردۆتەوە و رای خۆیان دەربڕیوە ، کەدەکرێ رای بیرمەندی گەورەی فەرەنسی ( الکیس دی تۆکڤیل ١٨٠٥ - ١٨٥٩ز ) کتێبێکی لەدوو بەرگدا بە ناونیشانی دیموکراسی لە ئەمەریکا لە ١٩٥٠ دا نوسیوە ، هەروەها توێژەر جۆن سیتوارت میل (١٨٠٦ - ١٨٧٣ز) کتێبێکی لەوبارەیەوە نوسیوە و هەردووکیان مەترسی ئەوەیان هەبوە کە دیموکراسی وەک حوکمەکانی پێشتر بەدەستی زۆرینەوە ببێتە حوکمێکی ستەمکار و ، مافی مرۆڤ و داهێنانەکانی وێران بکات ، هەروەها ئەڵێت هیچ کام لە لایەنگرانی سیستەمی دیموکراسی ئەوەیان نەسەلماندوە کە پێکهێنانی سیستەمی دیموکراسی هەموو هەڕەشەکانی سەر ئازادی نەهێڵێ ؟ بەپێچەوانەوە ئەم دوو بیرمەندە لایان وابوە کە ئەم سیستەمە بەرەو ستەمگەری زۆرینە دەگۆڕێ !

هەندێک لە بیرمەندەکان دەربارەی دیموکراسی وتویانە کە ؛ دیموکراسی خەونی سەدەی هەژدە و لەسەدەی نۆزدەدا جێ بەجێکراوە و بوە کێشە بۆ سەدەی بیست، وەیەکێ لەو گیروگرفت و کەموکوڕیەی دیموکراسی ئەوەیە کە خواستی گەشەی گەندەڵی لە میکانیزمی سیاسی و ستەمگەری زۆرینە و کەمتەرخەمی جەماوەری لێ دەکەوێتەوە ، بۆیە هەندێ جار خەڵک ئەبێتە قوربانی دیوەشاراوەکەی تری ئەم چەمک و بەها باوانەی کە بونەتە چوارچێوە و رێڕەوی خوپێوەگیراو و کوێرانە پێرەو کردنی ، یا بون بەبەشێک لە مێگەل کە خەسڵەتێکی دواکەوتوی شوێنکەوتوی کوێرانەیە و بێ تێروانین و بیرکردنەوە خۆفڕێدان و خۆخستنە خوارەوەیە بۆ ناو پرس و بۆچونێک یا رەفتارێک هەر لەبەر لەگەڵ کەوتن وقەناعەتکردن بەوەی زۆرینە یا حەشامەت لەسەر حەقە و ترس لە تاک کەوتن و تەنها مانەوە ..

کە ئەمە هەڵەگەورە  و مەترسیە راستەقینەکەیە کەلای تاک  بیرکردنەوەی رەخنەیی ونە و بابەتی چەواشەگۆیی لۆژیکی « پەنابردن بۆ زۆرینە یا حەشامەت جێگەی بیرکردنەوەی رەخنەیی دەگرێتەوە .!