گەر بۆ پێناسەكردنی ئەخلاق بگەڕێی ئەبێت سەر بكەی بە هەزاران كون و كەلەبەری فەلسەفی و ئایینی و كولتوریدا، كە دواجار بە یەك دونیا پێناس بگەڕێیتەوە و نەشتوانی هیچیان بە تەواوەتی بكەیت بە كەرستەیەك تا بیبەستیتەوە بەو تەوەرەی كە باسی لێوە ئەكەیت. هەر بۆیە خۆم لەوە لا دەدەم و بە پێناسەیەكی سادەی ئەخلاق دەست پێ دەكەم كە لە سایتێكی نەرویجی وەرمگرتووە بە ناوی(store norske lekison كە دەكاتە مەوسوعەی گەورەی نەرویجی ) كە تیادا هاتووە بەوەی ئەخلاق (ئەو پێوەر و بەها و هەڵكەوتانەیە كە ڕاست و هەڵە و چاكە و خراپەمان بۆ دیاری دەكات). وەك ئەوەی ئەگەر من شۆفێربم و لە بەر ئەوەی كاری بە پەلەم هەبێت و لە ترافیكدا لە گڵۆپی سور نەوەستم و دەربچم. ئایا بە پێوەری یاساكانی ترافیك و بەها مرۆڤایەتی ویژدانیەكان كە ڕەنگە مەترسی دروست بكەم بۆ ئەوانی دیكە ئەمە كردەوەیەكی ئەخلاقیی ڕاستە؟ ئەی كارێكی چاكە؟ ئایا من لەم وێنەیەدا شۆفێرێكی بە ئەخلاقم؟ هەر هەمان ئەم پرسیارانەی بۆ هەموو ئەرك و پیشە و فەرمانەكانی دیكەش ڕاستە.

مامۆستای بە ئەخلاق ئەو كەسەیە كە چووە هۆڵی خوێندنەوە ئەركی سەرشانی خۆی بەجێ ئەهێنێت كە فێركردنە بە پێی ئەو ستاندار و پێوەرەی بۆ مامۆستا دیاری كراوە و ڕۆژنامەنووس و پارێزەر و كێ و كێی دیكەش بە هەمان شێوە. چونكە هەرچۆن شۆفێری وەك وەزیفەیەك ئەخلاقی گەرەكە، ئاوهاش هەر وەزیفە و فەرمانێك كە هەڵمانبژاردووە یان پێمان سپێردراوە و پێی ڕازی بووین دەبێت ئەخلاق ببێتە جەوهەری كارەكە، دەنا دەبێتە مایەی خراپە و هەڵە و كەموكوڕی. بەڵام ئایا دیسان كاری نا ئەخلاقی و خوڵقاندنی ئاكامی ناڕاست و خراپەكاری و كاریگەری و پاشهاتەكانی لە وەزیفە و ئەركێكەوە بۆ یەكێكی دیكە جیاواز نییە؟

دیسانەوە ئەپرسم كە ئایا كەم و كوڕی لە ئەركی مامۆستایەك یان پاككەرەوەیەك لە گەڵ سەربازێك و پێشمەرگەیەك وەكو یەكە؟ كەسێك كە پێی ئەوترێ پێشمەرگە، سەرباز یان چەكدار لە نێو دامەزراوەیەكی سەربازیدا لە وجودی فەرمانڕەوایەكدا، كە ئەركی ئەو لە پاراستنی ئەوانی دیكەی بێ چەك چڕبۆتەوە، خۆ ئەگەر لە هەڵكەوتێكدا ئەوی بێ چەك ژیانی كەوتە مەترسییەوە و ئەركی پاراستنەكە وەكو خۆی جێ بە جێ نەكرا و سەرباز جێگەی بۆ مەترسییەكە چۆڵ كرد و خەڵكە سڤیلەكەی بۆ بەجێهێشتن و چەك لە سەر شان بۆ دواوە هەڵ هات و تەنها خۆی و دار و دەستە و فەرمانڕەواكەی ڕزگار كرد چ كارێكی نائەخلاقی گەورەیە و چ كارەساتێكی مرۆیی و سروشتی گەورە بە دوای خۆیدا ئەهێنێت؟

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە هەڵوێستی جوامێرانەو بە ئەخلاق كامەیە لەم حاڵەتەدا؟ وەڵامی ئەم پرسیارە گەڕانێكی زۆری ناوێت و هەر لە دروشمی پشتی سەری سەرۆك و فەرمانڕەواكاندا کە بە خەتێكی جوان لە شێوەی ئەوەی قورئانی پێ نووسراوە كە ( پێشمەرگە پارێزەری سەر و ماڵی هاوڵاتیانە)یە. ئایا ئەم كردەی پاراستنە ڕووی دا لە هەڵەبجە و لە ئەنفالدا لە کاتی خۆیدا و لە شەنگال و لە گەرمیان و لە كەركوكدا لە دوێنێی نزیکدا؟

تۆی سەرباز یان پێشمەرگە لە خۆت پرسیوە كاتێك بە فەرمانی فەرماندەتان بە نێو هوتافی گەرم و گوڕ و گوڵبارانی هاوڵاتیاندا بە زریپۆش و پاس و زیلەكانتانەوە بە ڕێكران بۆ بەرەكانی جەنگ، ئەرێ ئەپرسم ئەو خەڵكە بە دەر لە جیاوازی بیروڕاتان و بەدەر لە لایەنگیری حیزبی و شریتی سەوز و زەرد یان ڕەنگاوڕەنگی سەر شانتان، پشتی هەمووانی وەك یەك نەگرت؟ پاروی دەمی زاڕۆكی خۆی لە گەڵ ئێوەدا بەش نەكرد؟ ئەی لە دۆڕان و كشانەوەتان، نەدەكرا هێندەی دەرفەتی دەربازبوونی ئەوان بەڕگریتان بكردایە؟ تۆ خۆ نەچووی تەنیا دنەی شارە زەردەواڵەی دوژمن بدەیت و خۆت هەڵبێیت و جزوو ژەهریش بۆ جەستەی سڤیل و بێ چەك و بۆ كچانی شەنگال و مناڵانی دوزخورماتوو جێبهێڵیت. ئەمە كوێی پاراستنە و كوێ كاری چاكەیە و كامە بەهای ئەخلاقییە؟ هەرچەند ئەزانم داكوتین لە نێو چاڵەكانی بەرگری پێشەوە و چەك لە سەر شان هەڵهاتنیشت هەر بە فەرمانی سەرۆك كرا! ئەوا وتمان سەرۆك بێ دەربەستە و پەیمانی خۆی لە بیركردووە، ئەدی ئەتۆ وەك پێشمەرگەی پارێزەر، هەر نەبێ خەڵكەكەی خۆت بەر لە هاتە هاتی دوژمن ئاگاداربكردایەتەوە.

ئەوەی ئەمرۆ بۆ شەنگال و ناوچە جێ هێڵدراوەكان، ناوچە چۆڵكراوەكان ماوەتەوە تەنها گۆرانییەكەی ڕەوانشاد تایەر تۆفیقە كە ئەڵێت (لە پاش مەرگم چ فایدەیە بێنە سەر قەبرم لە بۆ شیوەن…)لە پاش قریشكە و هاواری ئەو هەموو كچە نازدارانەی شەنگال بە دەست داعش و جیهادییە ئیسلامییەكان و ئەو هەموو خاك و خەڵكەی ناوچە جێ هێڵدراوەكان بۆ ڕقی ئەستوری حەشد و جەیشی عێراقی كە خۆت دروستكەریانی، چونكە خۆت لە پێشەوە رێككەوتووی لە جێ هێشتنیان و هەر خۆشت بە درۆی ڕێفراندۆم فریویان ئەدەیت و دۆ دۆشاوی سیاسەت تێكەڵ بە گەندەڵی و نەوت و پارە ئەكەیت و ئێستاش عەرەب ووتەنی (كلُ یبكی علی لیلاە) هەر لایەك لە ئاوازێك بە باڵای شەنگال و كەركوكدا ئەخوێنێ. كەركوك و گەرمیانێك دەیان جار بەرگی شۆڕش و ڕاپەڕینی بۆ پۆشیت و دواتر بە جێتهێشت. شەنگالێك داوای ناسنامەی كوردبوونی لێ دەكەیت و لە پەناتدا چەند جار ئەنفال کرا و سەبی كرا و بێ دەربەست بووی. لە پاش ئەم هەموو كارەساتانە پێم ناڵێن خۆتان لە كوێی ئەخلاقی سیاسی و سەربازیدا دەبیننەوە؟