لەگەڵ هاتنەوەی هەر بۆنەیەك کە پەیوەست بێت بە ناتەبایی و جیاوازی ئایین و ئاینزاکان و باوەڕداری و بێباوەڕی دەبینین لێرەوە لەوێ دەربڕینی کاڵوکرچ بەڵام کاریگەر لە بواری ئاشتی کۆمەڵایەتیدا سەرهەڵدەدەن. لە رۆژانی جەژنی نەورۆزدا چەندین روبەروبونەوەی ناشارستانیانەی توندرەوانی ئایینە جیاوازەکان دوبارە سەریان هەڵداوەتەوە و  هەریەکەیان لە سەنگەری خۆیەوە کەوتۆتە روبەروبونەوەی بەرامبەر . لە لایەکەوە کەسێکی باوەردار بە ئایینی زەردەشتی بەناوی پیر لوقمان لەگرتەیەکی ڤیدیۆییدا قسە لەسەر ئاینی ئیسلام دەکات و دەڵێت: " رۆژانە سێ تف لەوێنەیەکی سەڵاحەدینی ئەیوبی دەکەین" لەو لاشەوە هەورامان  گەچێنەیی، سەرۆكی لیژنەی ئەوقاف لەپەرلەمانی کوردستان دەڵێ: "بڕواداران تەنهاو تەنها دوو جەژنیان هەیە کە جەژنی ڕەمەزان و جەژنی قوربانە، بۆیە " نەورۆز نە جەژنە و نە پەیوەندی بە كوردیشەوە هەیە" لە لایەکی ترەوە عەلی باپیر، سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری كوردستان، مەرجەکانی ئاگرکردنەوە دەخاتە ژیر مەرجی دەقەکانەوە و دەڵی: " ئاگركردنه‌وه‌ له‌وڕۆژه‌دا ئه‌گه‌ر به‌نیازو مه‌به‌ستى خراپ نه‌بێ وه‌ك به‌پیرۆز گرتنى ئاگر كه‌ عاده‌تى  مه‌جووسییه‌كان بووه‌، ئه‌وه‌ به‌پێى بنچینه‌ى: هه‌ڵس‌و كه‌وته‌كان له‌بنه‌ڕه‌تدا ڕه‌وان، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى شه‌رع قه‌ده‌غه‌ى كردبێ (الأصل في المعاملات الإباحة الاّ ما حرَّمه الشرع) ئاگر كردنه‌وه‌ش چ له‌ڕۆژى نه‌ورۆزدا وه‌ك یادێكى نه‌ته‌وه‌یی، وه‌ چ له‌هه‌ر ڕۆژێكی دیكه‌دا، وه‌ك سه‌رجه‌م هه‌ڵس‌و كه‌وته‌كان ڕه‌وایه‌، چونكه‌ هیچ ده‌قێكى شه‌رعیی تایبه‌ت له‌سه‌ر قه‌ده‌غه‌كردنى نیه‌".

بۆیە بە کاتێکی گونجاوم زانی لەسەر بنەمای ئەم روبەڕوبونەوانەی یەکتر و کولتور و مێژوی  یەکتر پەسەند  نەکردن لەسەر بنەمای دەقەکان و لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندنە جیاوازەکان ئەم باسە بخەمە ڕو وەکو دژ وەستانەوەیەك بە رامبەر سەرجەم توندرەویە جیاوازەکانی نێوان ئایینەکان و دژە ئایینەکان و لێکدانەوە ڕوکارەکان و کاریگەریان لەسەر ئاشتی کۆمەڵایەتی.

ئایینەکان بە درێژایی مێژوی بونیان سەرباری ڕۆڵی خراپ و خوێناوی بینین لە ژێر ئاڵاکانیان زۆر تر توانیویانە کاریگەری ئەرێنیان لەسەر کۆمەڵگا و تاکەکان بگێڕن. تەواوی ئایینەکانی جولەکە و کریستیانی و ئیسلام و ئایینەکانەکانی تر کە بە ئاییننە ئاسمانیەکان دانانرین، بە ئەندازەی جیاواز توندوتیژیان تیا هەبوە. کەم تا زۆر کاریگەریان لەسەر یەکتری هەبووە و ئەو توندوتیژیانەیان لە یەکتریەوە وەرگرتووە. لە  ئایینەکانی  کریستیانی و جولەکە دا ڕیفۆرم و گۆڕانکاری گەورە لە پیادەکردنیاندا هاتۆتە دی. بە پێچەوانەوە لە جیهانی ئیسلامدا  کەسایەتی و قوتابخانە ریفۆرمیست و میانڕۆکان هەمیشە ڕوبەڕوی شکست بونەتەوە.

ئایین و ئایینزاکان بە تایبەتی ئیسلام و ئیسلامی توندڕەو چۆن و بە چ پێوانەیەك لەگەڵ نەیارەکانیان مامەڵە دەکەن بابەتێکی گرنگە و پەیوەستە بەو قوتابخانە و ئاراستە ئیسلامیانەی کە کردویانەتە پەیڕەوی خۆیان و لەو تێڕوانینەوە مامەڵە لەگەڵ بەرامبەرەکانیان دا دەکەن. ئایینی ئیسلام پاش نزیکەی ١٥٠٠ ساڵ لە سەرهەڵدانی لە ڕووی بیر و بەرنامەی سیاسیدا بە ڕادەیەك فراوان و دەوڵەمەندە کە دەکرێت ژمارەیەکی بێشومار بیر و ڕەوتی میانەڕۆ و توندرەو و لیبرالی تیادا بەدیبکەین. ناکرێت کەسانی توندڕەوی وەکو مەودودی و شێخ کشك و مریم جەمیلە و حەسەن بەنا لە پاڵ ئیسلامە میانەڕۆکان و ڕیفۆرمیستەکانی وەکوجەمالەدین ئەفغانی و محەمەدعەبد و محەمەد ڕەشید ڕەزا ڕیزبەندی بکەین. ناکرێت ڕەوتی سوفی و وەهابی و موعتەزیلە  و لێکدەرەوەکانی ناوەرۆكیەکان (الباطنیة) و ڕوکاریەکان ( الظاهریة) بخەینە خانەیەکەوە.

توندوتیژی و دیاردە دزێوەکانی ناو هەندیك لە قوتابخانە ئیسلامیەکان، بنیاتنەر و دروستکەری توندڕەوانی دژە ئیسلامین و هۆکاری بردنی گەلێك لە کەسانی ناو کۆمەڵگا ئایینیەکانن بەرەو بێباوەڕی و ئەتییزم، بە بێ شارەزاییان لە تەوای بیری ئایینی ئیسلام و قوتابخانە جیاوازەکان وەك کاردانەوە ئەو ڕێگایە هەڵدەبژێرن. ئەوانیش لە جێی خۆیانەوە بە هەمان میتۆدی ئیسلامی توندڕەو، توندڕەوانە سوکایەتی بە ئیسلام و ئایینەکان و دەقەکان دەکەن و لێکدانەوەکانیان بە ئەقڵی سەدەی بیست و یەکەم بۆ ڕوداوەکانی سەدەی شەشەم  پیادەدەکەن، ئەوەش لە جێگای خۆیەوە جگە لە هاندانی زیاتری توندڕەوی ئیسلامی هیچی تری لێ بەرهەم نایەت.

دژ وەستانەوە و سوکایەتی ناهۆشیارانە بەرامبەر بە ئایین، لەبری سەرنج و ڕەخنە و ناڕەزایی هۆشیارانە بەرامبەر شیوازی بەکارهێنانی ئایین، هەرگیز ناتوانێت کارێك بکات کە باوەرداران لە قواتابخانە توندڕەوەکانی ئایین دوربخاتەوە، بەڵکو بە پێچەوانەوە هانیان دەدات و توندڕەوتریان دەکات. لەهەمانکاتدا کەسانی میانەڕۆش بە ئاراستەی  توندڕەوی دەبات نەك بە پیجەوانەوە. بەیەکچاو تێڕوانین لە ئیسلام و بە هەمو ڕەنگەکانیەوە و مامەڵەی دوژمنانە کردن بەرامبەری کردارێکە کە دورنیە لە دواڕۆژی نزیکدا دەستە و تاکی تیرۆرستی دژە ئایینی لە کۆمەڵگاکان و کۆمەڵگاکەی ئێمەشدا بنیاتبنێن. هەرچۆن ئەمڕۆ تیرۆریستانی ژێر چەتری ئایینەکان بونەتە دیاردەیەکی تاریکی ڕۆژانەی بەرچاومان.

هەردو لایەن پێویستە ئەوە ببینن کە ژیان پڕە لە جیاوازیەکان و یەکتر پەسەند کردن و خۆ دورخستنەوە لە توندڕەوی باوەڕداری یان بێباوەڕی کە تەنها ڕێگایەکە بۆ بەیەکەوە ژیانی ئاشتیانە. ئەرکی ڕۆشنبیران ئەوەیە کە لەکاردا بن بۆ نزیکخستنەوەی جیاوازیەکان و ڕێز لە رای جیاوازگرتن نەك نەوت کردن بە ئاگری توندڕەویدا لە ڕێگای گەڕانەوە بۆ دەقەکانی هەزار و چوار سەد ساڵ لەوەو بەر و شیکردنەوە و ڕەخنە و هێرشکردنە سەریان بە چاویلکەی ڕوکاریانە و مۆدێرنیزم و پۆست مۆدێرنیزمەوە. ئەو بنەما گرنگەی لە کۆمەڵگا شارستانیەکان دا هەمیشە پەیڕەوی دەکرێت پەسەند کردنی جیاوازیەکان و لایەنی بەرامبەرە لە مەیدانی سیاسەت و بیر و ئایدۆلۆژیا و ئایین و ئاینزاکانەوە و ئەوەش تەنها گەرەنتیەکە بۆ بەردەوامی و سەقامگیرکردنی ئاشتی و پێکەوەژیانی کۆمەڵگا.

دیارە کە لە لایەنی بەرامبەر دەدوێین لە جیهانی سیاسەتا مەبەستمان لەو لایەنانەیە کە لە بیر و بەرنامە و بۆچونەکانیان دا لەگەڵمان تەبا نین و جیهانبینی جیاواز و هۆکار و وەسیلەی جیاوازیان هەیە بۆ خزمەتی کۆمەڵگا. لێرەدا مەبەست لە ئەو لایەنانە نیە کە لە زەلکاوی خراپەکاری گەندەڵی و سەرکوتکردنەوەی ئازادیەکان دان و پەیڕەو کەری بیری خۆسەپاندن و نادادی کۆمەڵایەتین.

روبەڕوبونەوە و گرژیەكان لەسەر بنەماکانی ئایین هەمیشە لە زەرەری تەواوی کۆمەڵگاکەماندایە، بۆیە ئەوانەی بە هەردو ئاراستەدا بڵاوکەرەوەی توندڕەوین، ناکرێ لە ئاستیاندا بێدەنگی بنوێننین و لایەن و ئاکامە پڕ مەترسیەکانی بە گرنگ نەگرین. ناکرێت توندڕەوی و تاوانکاری دەستەیەکی توندرەوی بە ناو موسڵمان بکرێتە بەهانە بۆ پەلاماردانی سەرجەم ئیسلام و بریندارکردنی هەستی موسوڵمانان. ناکرێت جیاوازیەکان لە بیر و بۆچوندا لەبەرچاونەگیردرێت و پێشێلکردنی پیرۆزیەکانی زۆربەی کۆمەڵگاکەمان و لەو ڕێگایەشەوە ئاشتی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگا بخرێتە مەترسیەوە.

هەندیک جار لە نێو کۆمەڵگا ئاڵۆزەکەمانا تاکێك یان دەستەیەکی دیاریکراو هەڵدەستن بە کردار یان دەربڕینێك کە لەلایەن ئیماندارانەوە یان ئەتەیستەکانەوە تێپەڕاندنی هێڵی سورە دەکرێتە وەسیلەیەك بۆ پیادە کردنی بەرنامەی سیاسی خۆیان و نمایشت کردنی هێز و بازوی خۆیان. بەهەمان شیوازی بەرامبەر ڕوبەڕوی یەکتری دەبنەوە کە چاندنی بیری توندوتیژی و سەپاندنی خۆیان و بیری خۆیانە بەسەر دەوروبەریان و پێشاندانی هێز و بونی خۆیانە بە مەبەستی کاردانەوە و هاندانی خەڵکی بەو ئاراستەیەی ئەوان هیواخوازین.

ئایین لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا ڕەگو ڕیشەی لە کولتور و یاساکاندا چەسپاوە و مەحاڵە بە دوان و کرداری توند ڕیشەکێش بکرێت. ئایین و کولتور لە سێ ئایینەکانی جولەکە و کریستیانی و ئیسلام یان ئایینەکانی تر لە تەواوی کۆمەڵگاکانی دونیادا ناکرێت لە تەواوی دەزگاکانی دەوڵەت و یاساکان بە شێوەیەکی موتڵەق جیا بکرێنەوە. دیارە ئەمە نە دژایەتی کردن و خستنە دواوەی سیکولاریزمە نە پەسەند کردنی دەوڵەتی ئایینیە بەڵکو خستنەڕوی چەند لایەنێکی کاریگەری ئایینە لەسەر کۆمەڵگا و لەدوائەنجام دا دەوڵەت و یاساکانی. سەرباری ئەوەش هەرگیز لە کۆمەڵگا شارستانیەکاندا ڕێگا نادرێت بەوەی تاك و لایەنێکی دەرەوەی دادگاکان ڕۆڵی داوەر ببینن و لە ڕێگای میدیا و میدیا کۆمەڵایەتیەکانەوە ئەو مافە بە خۆیان بدەن.

نمونە گەلێکی زۆر هەیە لەو بوارەدا، وڵاتێکی تەواو سیکولێری وەکو بەلجیکا و ئەڵمانیا تا چەند ساڵانێك لەوەو بەر لە  یاسای باری کەسایەتی دا ئەگەر ژن و پیاو بەهۆی خیانەتەوە لەیەکتری جیا بونایەتەوە ئەوا خیانەتکارەکە مافی نەبوو لە موڵکی خیانەتلێکراو هیچی پێ ببرێت. لەوەش توند تر لە بەلجیکای کاتۆلیکی خیانەتی هاوسەری کەم تا زۆر سزای لەسەر بوو. ئەم یاسایانە و تەنانەت یاسای یەكهاوسەری لای وڵاتە کریستیانەکان نمونەیەکی ئاشکرای کاریگەری ئایینە لەسەر یاساکان، ئەگەر چی لە یاسا و دەستوردا پەنجە بۆ ئایینەکان رانەکێشراوە. هەندی جار ئەم کاریگەریە بە شێوەیەکی لاواز بواری تریش دەگرێتەوە، بەلجیکا لە بواری پەروەردەدا هێشتا قوتابخانەکانی دابەشکراون بەسەر قوتابخانە کاتۆلیکیەکان و قوتابخانە دەوڵەتیەکاندا. جگە لە کۆمەڵێك جیاوازی تر لە یەکەمیاندا زیاتر وانەی ئایین دەوترێتەوە و لە دوهەمیان دا قوتابی دەتوانێت خۆی وانەی ئایین یان ئێتیك هەڵبژێرێت. هەروەها دەزگا ئایینیەکان و کڵێسا لە بواری خزمەتگوزاریە کۆمەڵایەتیەکاندا هێشتا کەم تا زۆر ڕۆڵی خۆیان دەبینن. تەواوی ئەم دو ئاراستەیە بە درێژایی مێژوو ی نوێ لە دیالۆگ و ململانێ دا بون بە شێوازێکی ئاشتیانە.

گومان لەوە ناکرێت کە کاردانەوەی ئەتەیستەکان بە هۆی زیادەڕۆیی و توندڕۆیی و دەستێوەردانە لە سەرجەم لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵگاکەمان، بە تایبەتی کارە یاسایی و دادگاکان و هەوڵی جێگرتنەوەی لەسەرجەم بوارەکاندا بە شەریعە لە لایەن زۆر لە پیاوانی بەناو ئایین و کۆلکە مەلا و توندڕەوانی ئیسلامی، بەڵام ئایا ڕوبەڕونەوەی هەمان شێواز چارەسەری ئەو دیاردەیەیە یان دروستکردنی بەهانەیە بۆ درێژەدان بە و پراکتیکانە.

ئایا  دەکرێت بۆ هەر ناڕەوایی کردنێك و سنور تێپەڕاندنی تاکە کەسێك، هەردو لایەن خۆیان بکەنە داوەر و فەرماندەر و بڕیاردەر و جێگای دادگا و یاسا بگرنەوە؟ لە دونیای شارستانیدا کاتێك کەسێك یان لایەنێك ناڕەواییەکی فیزیکی یان مەعنەوی بەرامبەر بکرێت تەنها مافی ئەوەی هەیە سکاڵای یاسایی بباتە بەر دادگاکان و چاوەڕوانی بڕیاری دادگا بێت، بەڵام ئەوان بە بێ گەڕانەوە بۆ دادگا و داوەر داواکاری و فەرمانی خۆیان دەخەنە سەر زمان و لەبەرامبەر ئەوەش  دەسەڵاتیش دەستەوەستان تێیان دەڕوانێت لە بری سزا دان بەرامبەر بڕیارەکەیان لە دەرەوەی دادگاکان.

یەکێك لەو ڕەخنە توندانەی هەموان لە دەسەڵات و پارتە دەسەڵاتدارەکان و کەسە خاوەن نفوزەکانی دەگرین ئەوەیە کە تەنها لە ووتار و گوفتارەکانیان دا ناوی یاسا و دادگاکان دەهێنن و لە کرداردا هیچ نرخێکی بۆ دانێن و خۆیان لەسەروی یاساوە دەبینن. لایەنە ئەتییستە توندڕەوەکانیش پیشەیان بۆتە سوکایەتی کردن بە ئایینەکان و  بە تایبەتی کەسان و دەقە پیرۆزەکان لای ئیماندارانی موسوڵمان و ئەوەش ئەگەر لە چوارچێوەی هەرێم دا بێت پێویستە سنوردار بکرێت و وەك تەواوی وڵاتانی ئەوروپا ڕەخنەگرتن ڕێپێدراو بێت بە ئاینەکان و سوکایەتی پێکردن قەدەغە کراو بێت.  لایەنە ئیسلامیەکان و پیاوانی توندڕەوی ئایینیش ڕێگا لە دەربڕینە نزمەکانیان بگیرێت و ڕێپێدراو نەبن ببنە پێشڕەوی خەڵك و پێش بڕیار و دەمڕاستی دادگاکان و بە فتواکانیان ڕۆڵی دادگا و داوەرەکان پوچ بکەنەوە.

دەسەڵاتدارانی هەرێمەکەشمان کە لە دوو پارتە خۆسەپێنەرەکە و بنەماڵەکانیان دا خۆ دەنوێنێت، بەرپرسی یەکەم و دواهەمی ئەم دیاردانەن کە نەیانتوانیوە یان نەیانویستووە یاسا سەروەر بێت و خۆیان لەو بێیاساییە سودمەند بن .بۆیە ناکرێت ڕووی دەم تەنها بکرێتە ئەو لایەنانەی کە دەیانەوێت لە بری داوەر و دادگا فەرمانی پێش وەخت دەربکەن بەڵکو مەسەلەکە چەندین لایەنی تری هەیە و تەنها لایەنێك ئەکتەر نیە لەم توندرەویە جیاوازانەی هەرێمەکەمانی تیادایە.